Cardioloog Remko Kuipers leefde meer dan een jaar met Oost-Afrikaanse stammen om onderzoek te doen naar hun leefstijl.
Foto Frank Ruiter
N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Interview
Remko Kuipers, cardioloog Roken, ongezond eten, stress, niet bewegen – het verhoogt de kans op hartproblemen flink. Cardioloog Remko Kuipers vindt dat er veel te weinig aandacht is voor leefstijl in de spreekkamer.
‘Mag u een keer zuchten”, zegt Remko Kuipers in het Dijklander Ziekenhuis in Enkhuizen. Een blonde, 58-jarige vrouw, zit in haar beha op het onderzoeksbed. Kuipers, cardioloog, luistert naar haar hart.
Ze heeft al een paar keer pijn op de borst gehad, vertelt de vrouw als ze haar bovenkleding weer aan heeft gedaan. De pijn straalt uit naar haar kaken. En af en toe slaat haar hart over.
„Het klinkt wel typisch”, zegt Kuipers, „voor het hart. U heeft een hartfilmpje met wat, dat noemen we, dynamiek. Dat zou bij zuurstoftekort kunnen passen.”
Kuipers leest verder in haar medisch dossier.
„Uw cholesterol was in 2014 beter, dat betekent dat een deel in uw leefstijl zit. Dan is afvallen een dingetje, de goede vetten eten. Suikers, ook koolhydraten minderen. Vezelrijke groenten zijn het beste. De kans op een hartinfarct is beïnvloedbaar door leefstijl.”
„Ja”, zegt de vrouw. „Want hoeveel zou mijn gewicht moeten zijn, gemiddeld?”
„Een makkelijk ezelsbruggetje is: zo lang als u bent, min het eerste getalletje. Voor u is 69 kilo ideaal, grofweg tien eraf. Het belangrijkste is vet kwijtraken, want dat is ongezond. Het is eten én bewegen.”
De vrouw krijgt extra onderzoeken, en een cholesterolverlager en bloedverdunner om minder risico te lopen op een hartinfarct tot de uitslagen er zijn.
Remko Kuipers (42) praat over leefstijl in zijn spreekkamer. Zoveel mogelijk. Hij is geen doorsnee arts. Hij leefde meer dan een jaar met Oost-Afrikaanse stammen om onderzoek te doen naar hun leefstijl. Hij leerde hoe ze gezond blijven met gevarieerde voeding, het eten van onbewerkte producten, genoeg beweging, het nemen van rust. Met die blik keerde hij terug in de westerse gezondheidszorg, een wereld van dure pillen en welvaartsziekten. Een wereld waarin mensen zich soms ziek eten.
Cardiologen – en andere medisch specialisten – praten te weinig over leefstijl, vindt hij. Hart- en vaatziekten hebben, zegt hij, in meer dan 80 procent van de gevallen te maken met een ongezonde leefomgeving. De rol van genetische aanleg wordt overschat. „We hebben veel meer aan het stimuleren van een gezonde leefstijl, dan aan een zoveelste nieuw medicijn dat de kans op een hartinfarct een paar procent lager maakt.”
Kuipers is lang niet de enige arts die bepleit dat preventie meer aandacht moeten krijgen in de zorg. Dat vindt ook de hoogste baas: minister van Volksgezondheid Ernst Kuipers (die „veel meer” wil inzetten op preventie), net als zijn voorganger Hugo de Jonge. Dat vinden ziekenhuizen, verzekeraars, toezichthouders. Toch komt preventie in de sector niet goed van de grond. Volgens de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) is dat omdat er te weinig in wordt geïnvesteerd. „Ondanks herhaalde oproepen” voor meer preventie, „is het aandeel in de uitgaven hieraan sinds de millenniumwisseling gestaag gedaald.”
Pleitbezorgers van preventie vinden dat nu zorgaanbieders dreigen te bezwijken onder de grote druk, preventie harder nodig is dan ooit. Veel chronische ziekten hebben te maken met overgewicht, en kunnen voorkomen worden door al van jongs af aan gezond te leven.
Meer bereiken dan pillen
„Ja, met Kuipers, de cardioloog. Ik bel niet onverwacht, toch?”
Een van de patiënten van Kuipers is een paar weken geleden bevallen, ze kwam in behandeling omdat ze last kreeg van een snelle hartslag tijdens de zwangerschap. Ze heeft een hartecho gehad. Kuipers belt over de uitslag.
„Alles ziet er keurig uit, alleen de linkerboezem is wat groot. Dat zien we vaker bij mensen met wat overgewicht, dat er meer druk op de linkerboezem komt. En dan geeft een zwangerschap ook nog wat extra druk. De enige tip die ik je kan meegeven: probeer het gewicht omlaag te krijgen, dan trekt ook de boezem bij. Als die langdurig verwijd blijft, stijgt de kans op een hartritmestoornis. De kans is klein dat jij die op deze leeftijd krijgt. Maar als je je leven lang overgewicht houdt, dan is er een kans dat je het op je vijftigste, zestigste krijgt – dat is zonde.”
De vrouw vertelt dat ze inderdaad van plan is te gaan sporten.
„Hartstikke goed. Alle kleine dingetjes helpen. Probeer een lijn naar beneden te vinden. In welke snelheid dat is … als het maar naar beneden gaat, dan is het mooi.”
„Het is dubbel”, zegt hij na het ophangen. „Ik maak mensen wel een beetje ziek door wat ik zeg, terwijl ze zich dat niet voelen. De kans dat ze echt een hartritmestoornis krijgt, is misschien 30 procent, geen 100. Dus ik heb vaker géén gelijk, dan wel. Maar op populatieniveau heb ik wel impact. Van de duizend mensen die ik zie, kan ik er honderden beschermen tegen een hartritmestoornis – als het ze lukt om af te vallen.”
Leefstijl is een gevoelig onderwerp. Geef de patiënt niet de schuld van zijn ziekte, klinkt het snel. Een patiënt is een pechvogel, geen dader. Kuipers wil niemand de schuld geven, zegt hij, maar waarschuwen. Iedereen loopt kans op hartproblemen. „Het is als een loterij, een die je niet wil winnen. Iedereen loopt kans, maar je hebt invloed op hoe groot die kans is.”
De meeste mensen reageren goed, zegt hij, wanneer hij het onderwerp ter sprake brengt. „Sommigen zeggen: dat leefstijl impact heeft op het hart, dat heeft nog nooit iemand aan me verteld.”
Toch zit niet iedereen erop te wachten. „Sommigen zeggen letterlijk: ik heb daar geen zin in. Eén iemand zei: doe mij maar pillen, dan kan ik gewoon elke dag een biefstuk eten.”
Maar vaker, zegt hij, geven mensen toe het lastig te vinden. „Of ze zeggen: we eten wél gezond thuis. Maar dan vraag ik door, en blijkt iemand toch een pak sinaasappelsap per dag te drinken.”
Voor een goed gesprek over voeding is zeker een half uur nodig, zegt Kuipers. Dat kan niet goed in het kwartier dat hij krijgt voor een consult. „Om een officieel consult te mogen registreren, moet ik steeds de medicatie doornemen en vragen naar klachten die de patiënt ervaart.”
De afdeling Cardiologie waar Kuipers werkt, overweegt een leefstijlpoli in te richten met gespecialiseerde verpleegkundigen die hier uitgebreide gesprekken over kunnen voeren met patiënten. Maar daar is geen vergoeding voor geregeld in het landelijke systeem van zorgproducten (zogenoemde ‘dbc’s’). Zo is er ook geen vergoeding geregeld voor een wat langer consult, om met de patiënt over leefstijl te praten, zegt Kuipers. „Dat zou wel heel fijn zijn, dan kan ik in het ziekenhuis verantwoorden dat ik een half uur de tijd voor iemand neem.”
Vaak kan de patiënt met leefstijl veel meer bereiken dan met pillen, zegt Kuipers. Pillen helpen wel degelijk, maar sommige pillen die hij voorschrijft, geven in absolute zin maar een paar procent risicoreductie op hartproblemen, aldus Kuipers. „De kans op een hartinfarct neemt exponentieel toe met meerdere risicofactoren, zoals naast een hoog cholesterol ook suikerziekte, en roken.”
Tijdens de lunch beent Kuipers de groene trappen af van de ziekenhuisafdeling in Enkhuizen. Buiten steekt hij de straat over naar de Albert Heijn aan de overkant. Hij buigt door zijn knieën op de visafdeling om een pakje gerookte makreel te pakken. In de kantine van de ziekenhuisafdeling maakt hij het open. Het is zijn lunch. „Meer dan normaal.”
Wij Nederlanders eten, zegt hij, te veel en te vaak. „In Tanzania aten ze alleen wanneer er eten was. Af en toe vasten, is juist goed voor je lichaam.”
Ondanks dat hij niks over voeding leerde op zijn opleiding („helemaal núl”) was hij er destijds al door gefascineerd. Na zijn studie wilde hij gezondheid onderzoeken op de plek waar de mens vandaan komt: Oost-Afrika. Kuipers leefde bij de Hadzabe, een duizenden jaren oude stam jager-verzamelaars. Om met ze te kunnen praten, leerde hij Swahili. Hij leefde met ze mee, sliep in een hutje, en later een landcruiser met zonnepanelen op het dak, waarin hij een eigen lab had ingericht. Hij onderzocht hun BMI (Body Mass Index), voeding, nam bloed-, ontlasting-, en moedermelkmonsters af.
Ondanks dat er nauwelijks gezondheidszorg is voor deze stam, zijn de Hadzabe slank en fit, hebben nauwelijks hart- en vaatziekten en kanker. Ze hebben een gevarieerd voedingspatroon en bewegen veel.
De overgang naar een westers ziekenhuis kon niet groter zijn voor de jonge arts. Vooral de overvloed viel op. „In Afrika gaan mensen dood omdat er even geen antibiotica is op dat moment. Hier zijn er mensen die voor miljoenen euro’s chemotherapie krijgen, maar wel blijven roken.”
Als cardioloog verbaast het hem dat hij op congressen weinig hoort over de effecten van leefstijl en voeding op het hart. Veel vaker gaat het over pillen en medische apparaten, en worden de bijeenkomsten gesponsord door de farmaceutische industrie. „Soms hoor ik: er is niet genoeg bewijs voor de effecten van leefstijl. Nee, omdat er maar weinig grote studies gedaan worden: het wordt door niemand gesubsidieerd. Er zijn tig kleine onderzoeken die laten zien dat een betere leefstijl hartstikke goed helpt. Laten we eens niet een miljard in een studie naar de zoveelste cholesterolverlager pompen, maar in een grote leefstijlstudie.”
Hart als de motor
De WRR pleit voor een „structureel grotere inzet op gezondheid” en brede preventie, niet alleen binnen de gezondheidszorg. Wat Kuipers „frustrerend” vindt, is de weinige stimulans vanuit de politiek. „Er is geen suikertaks, op groenten mogen supermarkten nog steeds meer marges heffen dan op snoep. Iedereen weet dat leefstijl belangrijk is. Maar waarom is dat blikje frisdrank dan maar 29 cent?”
Het hart is een van de (vele) organen die last hebben van een ongezond leven. Zie het als een motor, zegt Kuipers. „Ben je te zwaar, dan kan de motor de dagelijkse ‘arbeid’ niet aan en zal die sneller slijten. Heb je veel stress, dan staat de motor steeds in de vijfde versnelling. Rook je, of heb je hoog cholesterol, dan kunnen de toevoerslangen [de bloedvaten] voor brandstof naar de motor dichtslibben.”
Artsen kunnen meer leren over de leefstijl van patiënten op basis van hun bloedwaarden dan ze nu vaak doen, zegt Kuipers, terwijl hij naar een dossier wijst op zijn computer. „Kijk, deze vrouw, 65 is ze, heeft kort geleden een hartinfarct gehad. Haar BMI was goed, net als haar bloeddruk. Deze waarde hier in het bloed – de triglyceriden – gebruiken veel artsen niet. Ik ben er zelf, tot ik ging promoveren, ook nooit voor opgeleid om uit te leggen wat een triglyceride is. Terwijl de waarde eigenlijk een link kan leggen met hoe ongezond iemand eet. Hoe hoger je triglyceriden, hoe hoger de hoeveelheid vet die uit je lever in je bloed komt. Tegen deze vrouw zei ik: hoe kan het dat je slank bent, maar deze waarde hoog is? ‘Ik snoep wel heel veel’, zei de vrouw, daar ging ze nu wat aan doen.”
Ontspanning en inspanning
Een gezonde leefstijl gaat niet alleen over voeding en beweging. Ook stress kan leiden tot hartproblemen. ’s Middags belt Kuipers met een vrouw die al op haar 46ste een hartinfarct heeft gehad. Een vluchtelinge: ze had veel stress. Een andere vrouw komt langs met hartproblemen, nadat ze een paar zware jaren had met haar pleegkinderen. „Stress is een enorme risicofactor. Kijk maar eens naar hoeveel cardiovasculaire [hart- en vaat] aandoeningen bij psychiatrische patiënten voorkomen.”
Het beste is een combinatie van ontspanning en inspanning, zegt Kuipers, en dan is weer het beste een combinatie van krachtsport en duursport. Maar ook in ons dagelijks leven zouden we meer rust moeten inbouwen. „We leven in zo’n aangejakkerde maatschappij. Nu heb ik een volle poli-dag, maar als ik een half uur zou mogen inplannen na de lunch om te wandelen, zou ik daarna scherper zijn van geest. Beter voor de patiënten daarna.”
