Mag Italië ngo-boten weigeren of bootmigranten selecteren?

De nieuwe, rechtse regering in Rome ligt al in haar wittebroodsweken op ramkoers met twee andere Europese lidstaten inzake migratie. Frankrijk ving een ngo-boot op die onderweg was naar Italië, zij het met flinke tegenzin. En toen een ngo-reddingsschip dat onder Duitse vlag voer de kust van Sicilië bereikte, vond Italië dat Duitsland als de vlaggenstaat die migranten dan maar moest opvangen.

Juridisch houdt dat laatste idee geen steek, zegt Fulvio Vassallo Paleologo, immigratie-expert en docent asielrecht aan de Universiteit van Palermo. „De vlaggenstaat heeft niet de verantwoordelijkheid om een ngo-schip een veilige haven te bieden”, zegt hij aan de telefoon vanuit Sicilië.

Een ander idee van het Italiaanse ministerie van Binnenlandse Zaken was om migranten aan boord van een ngo-schip alvast een asielaanvraag te laten indienen in de vlaggenstaat. Ook dat is een onuitvoerbaar idee, zegt Paleologo: „De Dublin-verordening, die bepaalt waar asielzoekers hun aanvraag kunnen indienen [meestal in het eerste land waar ze de Schengenzone binnenkomen], sluit dat uit. En daarbij mag de kapitein van een schip volgens de richtlijnen van het Bureau van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de Vluchtelingen (UNHCR) geen asielaanvragen in ontvangst nemen.”

Internationale conventies

Mensen op zee redden is een verplichting, volgens ten minste drie internationale conventies: het VN-zeerechtverdrag (Unclos), het Internationaal Verdrag voor de veiligheid van mensenlevens op zee (Solas) en het Internationaal Verdrag inzake opsporing en redding op zee (SAR).

Lees ook Rechter: Duitse kapitein Carola Rackete respecteerde de wet door mensen te redden op zee

Waarom fulmineert de Italiaanse regering dan zo tegen ngo-schepen die mensen redden? Niet zozeer omdat ze zo’n grote instroom veroorzaken: ngo-schepen brengen een minderheid (zo’n 10 procent) van het totale aantal bootvluchtelingen in Italië aan land. Maar omdat ngo-boten op een georganiseerde en structurele basis opereren, beschouwt de Italiaanse regering hun werk niet als reddingsacties, maar als hulp aan clandestiene immigratie naar Italië.

„Maar de meeste procedures tegen ngo’s in Italië hielden voor de rechter geen stand”, zegt Fulvio Vassallo Paleologo. Ook de Duitse ngo-kapitein Carola Rackete, die werd gearresteerd en beschuldigd van het aanmoedigen van illegale immigratie, werd vrijgelaten, en de klacht tegen haar is geseponeerd. „En er werd ook nog nooit bewijs gevonden dat hulpverleners onder één hoedje spelen met mensensmokkelaars”, zegt de asielexpert. Hij verwijst daarmee naar een aantijging die de radicaal-rechtse minister Matteo Salvini (Infrastructuur, Lega) – die in een vorige functie als minister van Binnenlandse Zaken hard met de ngo’s botste – graag herhaalt.

Ontreddering

Inmiddels is Salvini’s politiek onafhankelijke voormalige kabinetschef Matteo Piantedosi minister van Binnenlandse Zaken, en ook hij staat voor een harde lijn. Niet alleen weigerde hij ngo-boten dagenlang de toegang tot een Italiaanse haven; toen dat eindelijk wel kon, mochten 35 van de 179 migranten niet van boord omdat ze ‘te gezond’ waren bevonden. Daarop ontstond paniek en totale ontreddering, en uiteindelijk mochten zij toch aan wal. Dat minister Piantedosi hen als „de restlading van het schip” omschreef, leidde in Italië tot een storm van kritiek.

Ook dat onderscheid maken tussen migranten was niet legaal, zegt Vassallo Paleologo, aangezien het een poging tot collectieve uitwijzing betrof. Elk persoon heeft het recht om een asielaanvraag in te dienen, die individueel moet worden behandeld. Mensen als groep uitwijzen mag niet. En drenkelingen op zee moeten worden gered, ongeacht hun juridische status of nationaliteit. Hieraan is Italië gebonden door EU-verordening 656/2014. Of reddingsacties nu structureel gebeuren, zoals bij de ngo’s, of eerder incidenteel: de internationale regels om mensen te redden gelden in beide gevallen, zegt de asielexpert.

Lees ook: Ocean Viking leidt tot Frans-Italiaanse ruzie over migranten

Tribunaal

Italië negeert dus heel wat regels. Toch riskeert het land niet zo veel op juridisch vlak. Het Hof van Justitie van de Europese Unie kan pas optreden na een klacht door een andere staat, en zelfs al is Frankrijk nu boos, zo’n klacht lijkt toch zeer onwaarschijnlijk. Er is ook een tribunaal voor het zeerecht, maar ook daar betreft het procedures tussen staten. Een individu kan naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens stappen, maar daar wacht een zeer lange procedure met een erg onzekere uitkomst.

Als Italië echter systematisch de regels overtreedt, en de rechtsstaat uitholt, kan de Europese Unie tot actie overgaan, zoals met het Hongarije van Viktor Orbán. „Maar Italië is een veel grotere lidstaat, met een veel zwaarder politiek en economisch gewicht in Europa”, stipt Fulvio Vassallo Paleologo aan.

Solidariteit

Lees ook: Frankrijk en VK sluiten akkoord om migratie via het Kanaal terug te dringen

Toch kan deze harde strategie terugkaatsen. Italië wil solidariteit? De Europese onderhandelingen over een nieuw migratiepact zitten al ruim twee jaar muurvast, en het enige recente lichtpuntje was het afgesproken solidariteitsmechanisme, dat de druk op de Zuid-Europese lidstaten enigszins zou verlichten. Op vrijwillige basis, en vooral, zo hoopte Italië, door op zee geredde asielzoekers in andere lidstaten onder te brengen. Maar donderdag kondigde Frankrijk al aan daar niet meer aan mee te doen.

Asielexpert Vassallo Paleologo verwachtte sowieso al niet dat de Europese landen het eens zouden worden – „in elk geval niet over een hervorming van de Dublin-regels.” Veel aannemelijker is volgens hem dat Europa de aanpak van migratie steeds meer naar buiten de grenzen van de Europese Unie zal verplaatsen. Met andere woorden: door nog meer akkoorden te sluiten met niet-EU-landen als Turkije en Libië, die geld, materieel en opleiding krijgen om asielzoekers en vluchtelingen toch maar vooral buiten Europa te houden.