Tatjana is haar bestaan niet meer zeker sinds een rechter in Moskou vorige week de lhbti-beweging „extremistisch” verklaarde. Samen met haar partner, haar hond en duizenden andere lhbti’ers wil de jonge, lesbische vrouw haar land het liefst zo snel mogelijk verlaten. Maar vanwege de oorlog en de internationale sancties tegen Rusland zijn de mogelijkheden beperkt. Mensenrechtenorganisaties slaan alarm.
Het rechterlijke vonnis tegen de ‘internationale lhbti-beweging’, leidde direct tot een repressiegolf. In Moskou deed de politie invallen in verschillende gayclubs, waar bezoekers onder het mom van ‘drugscontroles’ werden geïntimideerd en vernederd en hun documenten werden gecontroleerd en gefotografeerd. De bekende gayclub Central Station in Sint-Petersburg maakte bekend zijn deuren te sluiten. Uit angst voor vervolging wegens medeplichtigheid werden concerten van in de gayscene populaire artiesten afgelast. Sociale media-platforms, video- en streamingdiensten in Rusland zijn al dagen bezig ‘gevoelige’ content te verwijderen.
Het extremisme-besluit, dat naar verwachting begin 2024 in werking zal treden, is veruit de zwaarste maatregel in de steeds hardere repressie van Russische lhbti’ers. Maar doordat de rechtszaak achter gesloten deuren werd gehouden, zijn de precieze gevolgen in nevelen gehuld. Duidelijk is wel dat niet alleen individuele lhbti’ers en hun belangenorganisaties straks als ‘extremist’ kunnen worden aangemerkt, maar ook (medische) hulpverleners en juristen. Op deelname aan of financiering van een ‘extremistische’ organisatie staan boetes en celstraffen tot twaalf jaar.
Daarnaast zal homo- en transfobie in de Russische maatschappij verder toenemen. Ook Tatjana, van Koreaanse komaf, heeft daar dagelijks mee te maken. Haar ouders en zus willen niets van haar weten en afgelopen zomer kreeg ze een boete wegens ‘homopropaganda’, toen zij deelnam aan een demonstratie tegen een dit jaar aangenomen wet die geslachtsverandering verbiedt. De wet volgde op een verbod, eind vorig jaar, op het verspreiden van ‘homopropaganda’.
„Ik heb verschrikkelijk te doen met alle trans personen in ons land. Zij strijden voor onze rechten en ik kon niet langer zwijgen. Hoe zíj nu moeten leven, dat is gewoon onvoorstelbaar”, vertelt ze via een chat-kanaal. Tatjana werd meteen opgepakt. Ze kreeg een boete van omgerekend zo’n 500 euro, maar het ergste was de onmacht die zij voelde voor de rechter. „Ondanks al het bewijs was het onmogelijk om mijn gelijk aan te tonen, want Russische rechters zijn helemaal niet geïnteresseerd in onafhankelijke rechtspraak.”
Lees ook deze reportage uit Moskou over de gevolgen van de wet tegen ‘homopropaganda’
Russische en internationale mensenrechtenorganisaties slaan alarm over de manier waarop Rusland homo- en transrechten inzet in de politiek-ideologische strijd tegen het Westen. „De Russische regering wil het land zuiveren van westerse invloeden en lhbti’ers zijn de zondebok”, zegt Harlem van Hayzer. Hij vluchtte enkele jaren geleden naar Nederland vanuit Tsjetsjenië, waar homo’s al jaren worden vervolgd, gemarteld en gedood. In Nederland richtte hij de organisatie LGBT World Beside op waar tientallen Russische vrijwilligers, veelal zelf gevlucht, zich inzetten voor hun lotgenoten.
Zondebok
In een videogesprek vertellen hij en twee collega’s over de heersende angst voor vervolging en verklikkerij. „Mensen zijn in paniek, ze zien geen uitweg in deze heksenjacht en proberen te vluchten nu het nog kan.” De drie vrezen dat Rusland zal veranderen in „één groot Tsjetsjenië”, waar lhbti’ers vogelvrij zijn en geweld geoorloofd. Ze zien ook hoe IT-bedrijven actief bezig zijn met het verzamelen van adres- en contactgegevens van lhbti-organisaties en gayclubs.
„Ik weet niet wat ik moet doen. Bang zijn en je verstoppen heeft weinig zin, proberen verder te leven en er geen aandacht aan besteden, is het enige wat overblijft”, schrijft Nikolaj, een homoseksuele jongen uit Rusland.
„Het grootste probleem is dat we de reikwijdte van de maatregelen niet kennen”, zegt de bekende Russische lhbti-activist Igor Kotsjetkov telefonisch vanuit Litouwen. Hij probeerde inzage in het proces af te dwingen door een organisatie op te richten onder de naam ‘internationale lhbti-beweging’, naar de naam die het Russische ministerie van Justitie heeft verzonnen in zijn aanklacht. „Wij wilden, via advocaten, horen waarvan we precies beschuldigd worden, maar ze lieten ons niet toe.” De extremisme-maatregelen worden volgens Kotsjetkov volstrekt willekeurig geformuleerd en toegepast. Zo werd het Amerikaanse Meta, moederbedrijf van onder meer Facebook, dit jaar zonder grote gevolgen als ‘extremistisch’ aangemerkt, terwijl leden van het FBK, de eveneens als extremistisch gelabelde organisatie van oppositieleider Navalny, massaal werden vervolgd en opgepakt.
Hoewel onduidelijk is hoe de wet precies zal worden toegepast, ziet ook Kotsjetkov een duidelijk verband met de oorlog in Oekraïne. „Mensen waren bang en velen durfden zich niet meer te uiten, maar de repressie was incidenteel en organisaties bleven actief. Maar sinds de oorlog in Oekraïne heeft de Russische regering homo- en transfobie tot ideologie van de oorlog gemaakt.”
De jongste maatregel bedreigt organisaties en individuen in hun voortbestaan en maakt voorlichting, documentatie en symbolen als de regenboogvlag uitingen van extremisme. De invallen van vorige week in homobars noemt Kotsjetkov „excessen”, die bewijzen dat zelfs de politie niet weet hoe zij moet optreden.
Exit-opties
De oorlog in Oekraïne en de sancties maken exit-opties voor Russen, die zich als lhbti’er of queer identificeren, nog beperkter dan ze al waren. Europa houdt de grenzen voor Russische staatsburgers nagenoeg gesloten en langdurige visa worden nauwelijks nog verstrekt. Kotsjetkov en Hayzer pleiten voor Europese hulp aan hen die willen vluchten en aan lhbti’ers die achterblijven. Kotsjetkov: „Dit is een vorm van ernstige politieke vervolging die heel veel mensen raakt. Deze mensen voldoen volledig aan de internationale vluchtelingen-definitie en hebben recht op bescherming.”
Hij waarschuwt dat in landen waar zij theoretisch wel heen kunnen, als Georgië, Turkije of Kazachstan, homorechten eveneens onder druk staan. „Deze groep is dubbel kwetsbaar en in Europa neemt homofobie eveneens toe.”
De internationale belangenorganisatie ILGA roept Europese landen eveneens op tot concrete maatregelen ter bescherming en opvang van Russische lhbti’ers maar is, zo laat een woordvoerder schriftelijk weten aan NRC, „niet op de hoogte van toezeggingen” door Europese landen. De organisatie spreekt van een “ongekende” situatie en pleit voor langetermijn- of humanitaire visa waarmee lhbti’s het Schengengebied kunnen bereiken. „Mensen zitten gevangen tussen de Russische staat die hen als extremisten bestempelt, en de westerse sancties die ontsnappingsroutes ernstig inperken.”
Hoe groot de psychologische druk is, beschrijft een 36-jarige man, die niet met zijn naam in de krant wil, in een Telegram-bericht aan NRC. „Toen na het begin van de oorlog in Rusland de mobilisatie werd aangekondigd, vluchtte ik naar een ander land. Maar ik kon daar niet blijven en moest terug naar Rusland. Vorige week stond ik op een brug en keek in het ijskoude water van de rivier de Moskwa. Ik dacht ‘als ik spring zal alles voorbij zijn, de oorlog, de repressie’.” Hij wil nu „meer dan ooit” weg uit Rusland, maar is bang dat hij er niet in zal slagen een nieuw bestaan op te bouwen. „In je eigen land ben je niemand, elders ben je niet welkom. Het is ondraaglijk.”
Leeslijst
