Landschappen van Star Wars in middeleeuwse schilderijen van Bouts

Jezus Christus en Marco Pantani. Zijn er overeenkomsten tussen de charismatische Joodse profeet die voor christenen de verlosser is, en de Italiaanse wielrenner (1970-2004) die bijna tweeduizend jaar na Christus op aansprekende wijze zegevierde in de grote wielerkoersen? Volgens de expositie die Museum M in Leuven wijdt aan Dieric Bouts, de schilder die in de vijftiende eeuw de toon aangaf in die stad, is dat inderdaad het geval. Een kleurenfoto van Pantani’s hoofd hangt pal naast een schilderij van het hoofd van de Messias, geschilderd door een van Bouts’ tijdgenoten. Pantani is klaarblijkelijk bezig een pittige col te bedwingen, gezien zijn ingespannen trekken en de gezwollen aders die over zijn kale schedel lopen. Ook het gezicht van Christus, die volgens het Bijbelverhaal tijdens zijn lijdensweg op straffe wijze werd behandeld door zijn beulen en omstanders, maakt een uitgeputte indruk, met wonden van de doornenkroon en bloeddoorlopen ogen.

Albert Bouts, Mater dolorosa, na 1490 (langdurige bruikleenprivéverzameling, Luxemburg)

Het is natuurlijk de vraag of het afzien van de sportheld vergeleken kan worden met het in theologische zin veel verder strekkende lijden van Jezus Christus. Maar het zijn deze visuele en ook inhoudelijke parallellen tussen oude en moderne verbeelding die een rode draad vormen in deze expositie. Zo duiken hedendaagse iconen als zangeressen Rihanna en Beyoncé op tussen middeleeuwse voorstellingen van de Maagd Maria. En ook de Belgische cartoonist Lectrr mag zichzelf op ironische wijze vergelijken met Dieric Bouts (ca. 1410-1475). Met een verwijzing naar de, overigens al geruime tijd in onbruik zijnde term ‘Vlaamse primitieven’ voor de vijftiende-eeuwse schilders in de Zuidelijke Nederlanden, is Lectrr namelijk „ook Vlaams en nogal primitief”.

Kruisafneming

Deze expositie wil de schilder uit de vijftiende eeuw niet in de eerste plaats presenteren als kunstenaar. Bouts leefde in een tijd waarin die term niet vanzelfsprekend werd gebruikt voor de ambachtslieden die afbeeldingen maakten. Hij, en ook tijdgenoten als Petrus Christus en zijn zoon Albert Bouts, wordt daarom gekarakteriseerd als ‘beeldenmaker’, die „sterke afbeeldingen [maakte] op basis van de wensen van zijn opdrachtgevers en de normen van zijn tijd”. Dat opent de deur voor de confrontatie met hedendaagse beeldenmakers, zoals fotografen, tekenaars en filmregisseurs.

De keuze voor deze benadering is opvallend in een tentoonstelling die met een dozijn schilderijen een groot deel van Bouts’ bewaard gebleven productie samenbrengt, waaronder werken uit Parijs, Londen, Wenen en, voor het eerst sinds 1505 terug in de Nederlanden, het monumentale Triptiek van de Kruisafneming uit de Koninklijke Kapel in het Spaanse Granada. Daarnaast is er een dertigtal schilderijen van leerlingen en navolgers. Dat alleen al rechtvaardigt een bezoek aan de expositie.

Bouts is mogelijk geboren in Haarlem; als schilder zal hij in de Zuidelijke Nederlanden zijn opgeleid in de traditie van Vlaamse schilders zoals Jan van Eyck en Rogier van der Weyden. Hij vestigde zich uiteindelijk in Leuven waar hij trouwde met de kennelijk welgestelde Catharina ‘Metten Gelde’ van der Brugghen. Ook professioneel ging het hem voor de wind: in 1472 verwierf hij de eretitel van stadschilder van Leuven. Hij signeerde zijn schilderijen niet, maar er zijn enkele werken bekend die op basis van archiefstukken op zijn naam kunnen worden gezet. Op basis van stilistische vergelijkingen met die gedocumenteerde schilderijen is zijn oeuvre gereconstrueerd.

Bouts en tijdgenoten nemen hun publiek mee naar een fantasiewereld

Zo is het bekend dat Bouts in 1464-1468 voor de Broederschap van het Heilig Sacrament in de Leuvense Pieterskerk een indrukwekkend, anderhalve meter hoog werk maakte. Centraal staat Het Laatste Avondmaal (1464-1468), waar Christus, die een hostie boven de miskelk houdt, de twaalf apostelen zijn lichaam en bloed presenteert in de vorm van brood en wijn: de eucharistie waaraan de broederschap was gewijd. Voor de gelegenheid is het gerestaureerde veelluik van zijn vaste plaats in de kerk naar het museum overgebracht. De voorstelling van het avondmaal toont het huiselijke tafereel in een nauwkeurig weergegeven, vijftiende-eeuws interieur, maar dan met statige figuren die nauwelijks contact met elkaar maken. De ruimtesuggestie getuigt van kennis van het wetenschappelijk geconstrueerde perspectief zoals dat in dezelfde tijd in de vroegrenaissance schilderkunst in Italië werd gebruikt.

Dunne darm

Een meer middeleeuwse sfeer ademt een tweede opdracht, die de sacramentsbroederschap al eerder aan Bouts verleende: een altaarstuk met de marteling van Erasmus van Formiae. Als patroonheilige van de zeelieden wordt hij vaak afgebeeld met in zijn hand een windas met scheepstouw, die vervolgens werd misverstaan als een martelaarsattribuut. Dat is de reden dat de foltering van Erasmus vaak is uitgebeeld zoals Bouts het ook deed: de man Gods ligt, naakt en ogenschijnlijk onaangedaan, op een houten platform, terwijl zijn dunne darm door een snee in de buik naar buiten is gehaald en door twee mannen op een grote haspel wordt opgewonden. Het tafereel speelt zich af in een landschap met enkele elegante en zeer gedetailleerd geschilderde omstanders.

Ryan Church, Republic Attack Gunships on Geonosis, ca. 2001-2002 (uit: Star Wars: Attack of the Clones).

Dergelijke schilderijen vergen een heel andere concentratie dan de bonte stoet van tamelijk willekeurig gekozen, moderne beelden waarmee de presentatie is gelardeerd. Meer hout snijdt de uitwerking van de stelling dat Bouts en tijdgenoten hun publiek meenemen naar een fantasiewereld op een manier die doet denken aan de moderne notie van suspension of disbelief. Zo tonen hun Bijbelvoorstellingen in de achtergrond soms woeste, onherkenbare, bergpartijen. Een mooi voorbeeld is Bouts’ schilderij uit 1460-1470 van Christus lopend op de oever van een stroompje dat de Jordaan voorstelt, terwijl aan de overkant zijn wegbereider Johannes de Doper naar hem wijst. Linksachter neemt het gebergte een wolkachtige vorm aan. Een reeks tekeningen en storyboards van de landschappen in films als Star Wars en Indiana Jones maakt duidelijk hoe zowel moderne regisseurs als middeleeuwse schilders werelden creëerden die niet per se realistisch zijn, maar toch aannemelijk.

Zaalfoto tentoonstelling met links: Atelier van Dieric Bouts, De heilige Lucas tekent Maria met Kind, ca., 1467−1475. (The Bowes Museum, Barnard Castle). Rechts: Dennis Hart, Jane Birkin met haar dochters Kate Barry en Charlotte Gainsbourg, 1976.