Jarenlang gold het spelen van een personage met een beperking als de snelste weg naar lovende recensies en acteerprijzen. Dustin Hoffman werd gelauwerd met een Oscar voor het verbeelden van iemand met het syndroom van Asperger in Rain Man. Al Pacino mocht het beeldje eindelijk in ontvangst nemen voor zijn blinde ex-kolonel in Scent of a Woman.
Anno 2023 is alles anders: het spelen van zulke personages is een lastige balanceeroefening geworden. Kijkers percipiëren tics, spasmen of een lichaamshouding – al dan niet terecht – al snel als ‘maniertjes’ of zelfs persiflage. Zoals recent gebeurde bij het Nederlandse drama Onder de Blote Hemel, waarin Rifka Lodeizen een verstandelijk beperkte moeder speelt die soms agressief uit de hoek komt. Ook de NRC-recensent voelde bij het kijken „een zeker ongemak”.
Het alternatief is om zulke rollen te laten spelen door acteurs die zelf een beperking hebben. Dat is zoeken en puzzelen, blijkt uit het deze week uit te komen Zomervacht. In deze boekverfilming wordt de 13-jarige Brian tijdens een hete, lome zomervakantie opgezadeld met de zorg voor zijn meervoudig gehandicapte broer Lucien. Brians vader dumpt Lucien in hun stacaravan om het mantelzorg-geld op te strijken.
Voor de authenticiteit kozen de makers van de film ervoor een groot deel van de personages met een beperking te laten spelen door mensen die echt een verstandelijke of fysieke beperking hebben, zoals bijna alle inwoners van de instelling waar Lucien normaliter woont.
Het maakt de film geloofwaardiger, stelt Joël in ’t Veld, die werd gecast als Lucien. Hij heeft zelf géén verstandelijke beperking zoals zijn personage, maar wel cerebrale parese, net als Lucien. Hierdoor kan In ’t Veld zijn spieren moeilijk controleren. „Regisseur Joren Molter zag tijdens de auditiefase ook veel acteurs zonder beperking, maar op het moment dat zo iemand bijvoorbeeld een glas moest vastpakken, ging het vaak mis. Dan maakte die persoon wel spastische bewegingen terwijl hij naar een glas grijpt, maar op het moment dat hij het glas eenmaal vast heeft, zie je opeens de ‘acteur’. Ik heb echt geen controle, dus sla zo’n glas simpelweg om”, vertelt In ’t Veld via een begeleider die ‘vertaalt’: zelf heeft hij moeite met praten.
Doordat In ’t Veld de rol speelde, werden tijdens het filmen scènes uit het script herschreven of geschrapt. Zo gaat zijn personage in het boek uiteindelijk lopen; de makers dachten dat dat In ’t Veld misschien ook wel zou lukken met behulp van een stuntteam. De praktijk bleek weerbarstiger. Uiteindelijk vervoert Brian zijn broer in een kruiwagen, wat ook realistischer is.
Dilemma’s
Wel leidt de casting van acteurs met beperkingen tot dilemma’s. Want hoe ver ga je in een zoektocht naar authenticiteit? Zo kozen de makers van Zomervacht ervoor het personage Selma, die negentien is maar geestelijk vier en in roze en babyblauwe outfits door Luciens instelling dartelt, te laten spelen door Isabelle Kafando. Zij en In ’t Veld zijn de enige acteurs die een personage met een verstandelijke beperking spelen, terwijl zij die zelf niet hebben.
Er is wel geprobeerd een geschikte actrice met een licht verstandelijke beperking te vinden, vertelt Kafando: „Maar tijdens de audities kwamen de regisseur en castingdirector tot de conclusie dat je aan iemand die verstandelijk vier is, niet kunt vragen om intieme scènes te spelen die voor altijd op film worden vastgelegd. Dat voelde niet integer.”
In de film wil Selma geregeld ‘buiken’ – buik aan buik staan – met zowel Brian als andere bewoners. Kafando: „Ook omdat de acteur die Brian speelt, Jarne Heylen, minderjarig is, leek het beter hem die momenten met een niet-verstandelijk beperkte acteur te laten spelen.” Je wilt volgens haar sowieso het aantal takes bij intieme scènes tot een minimum beperken.
Dat de hoofdrolspeler van Onder de Blote Hemel minderjarig is, speelde ook een rol bij de keuze voor Lodeizen als verstandelijk beperkte moeder: zij bejegent haar dochter op zeker moment zeer gewelddadig.
Intiemere scènes
Wout Hofstede, regisseur bij KamaK, een Hengeloos gezelschap dat bestaat uit professionele acteurs met een verstandelijke beperking, prijst Kafando’s spel en vindt dat iedere regisseur vrij is om de castingkeuzes te maken die hij wil. Tegelijkertijd denkt hij dat Selma óók door een actrice met een beperking had kunnen worden gespeeld. In hun theatervoorstelling Furia uit 2018 komen veel intiemere scènes voor dan het ‘buiken’ van Selma in Zomervacht. Zo stonden acteurs op het podium in barok ondergoed en moesten ze zoenen. „Natuurlijk vergeten sommige van onze acteurs tijdens het repetitieproces wel eens kort het onderscheid tussen spel en realiteit. Maar als je steeds goed uitlegt wat je aan het doen bent en dat hun ‘ondergoed’ bijvoorbeeld gewoon een kostuum is, snappen ze het heel goed en kunnen ze ook perfect aangeven wat ze wel of niet willen.”
Volgens Hofstede is er heel weinig wat je niet kunt spelen met beperkte acteurs en neigt het vermijden van intiemere momenten naar betutteling. „Als een acteur zonder beperking een scène mag spelen, waarom zou een acteur met een beperking dat dan niet mogen? Dan gaan we beschermen, terwijl het doel van meer authentieke casting toch juist meer gelijkwaardigheid is tussen acteurs mét en acteurs zonder beperking.”
Natuurlijk is geduld, tijd en begeleiding cruciaal – „maar dat is tegenwoordig ook zo bij reguliere intieme scènes” – én moet je altijd rekening houden met wat een verstandelijk beperkte acteur kan begrijpen. Zo kun je voor een rol als die van Lucien nooit iemand met exact dezelfde beperking casten, erkent Hofstede. „Lucien wordt in de film vastgebonden met tie-wraps. Doordat Joël perfect begreep wat er gebeurde, kon hij dat spelen. Met iemand die verstandelijk beperkt is, was dat waarschijnlijk niet goed gegaan.”
Naast tijd en extra begeleiding vroeg de casting van Zomervacht ook nog enkele andere aanpassingen op set. „Je tegenspelers hebben iets vaker een ‘gebruiksaanwijzing’”, vertelt Kafando. „Zo waren er mensen die er niet tegen konden dat ze werden aangeraakt, ook niet per ongeluk. Dat is soms een extra uitdaging als je probeert ‘in je rol’ te blijven tijdens een complexe scène.” En er zijn praktische aanpassingen. Zo kostten de extra begeleiding en enkele aanpassingen op set voor In ’t Veld, zoals een tent waar hij kon omkleden en rusten, zo’n 20.000 euro. De makers noemen dat „meer dan de moeite waard”. Volgens In ’t Veld bewijst Zomervacht dat als makers „een extra stapje willen doen”, de filmset valt te combineren met een beperking.
Lees ook de recensie van ‘Zomervacht’
Verhitte discussies
De discussies over het wel of niet casten van acteurs met een beperking sluiten aan bij de verhitte discussies die veel breder gevoerd worden in de filmindustrie. Wie mag nog wat spelen? En wie mag wiens verhaal vertellen? Gaat acteren niet over iemand worden die je niet bent en over wat een acteur aan een rol kan toevoegen?
Kafando: „Het is voor acteurs erg dubbel. Ik vind representatie zelf enorm belangrijk. Je wilt geen rol aannemen waarvoor een beperkte acteur meer geschikt zou zijn. Aan de andere kant is een personage als Selma een bijzondere uitdaging voor een acteur: wanneer krijg je de kans om zo volledig te transformeren en zo veel research te doen? Voor mij was het ook een verrijking om te werken met acteurs met een verstandelijke of fysieke beperking.”
Het debat zorgt er sowieso voor dat acteurs minder lichtzinnig omgaan met zulke rollen. Lodeizen werkte gedurende drie maanden enkele dagen in de week in een werkplaats voor verstandelijk beperkten. Kafando liep een aantal dagen mee in een instelling. „Door alle research word je zelf kritischer. Ik kijk anders naar acteerprestaties uit het verleden. Leonardo DiCaprio als verstandelijk beperkt broertje in What’s Eating Gilbert Grape (1993) vond ik vroeger indrukwekkend, nu zie ik ook maniertjes.”
Mogelijk worden kijkers ook kritischer als ze worden blootgesteld aan steeds meer realisme. Hofstede krijgt steeds vaker de vraag of de acteurs in zijn gezelschap kunnen meespelen in series of films. „Er worden nu echt stappen gezet. Waar mensen met een beperking vroeger werden weggestopt, zijn ze nu steeds zichtbaarder en kunnen ze hopelijk vaker een carrière opbouwen als acteur. Voor die intieme scènes is het wellicht nu nog te vroeg in films, maar dat komt nog wel.”
