José Heerkens: ‘Het ritme van de bomen zit in mijn schilderijen’

Er is niets bochtigs of ronds aan het werk van kunstenaar José Heerkens (1950). De rechthoek en de liniaal heersen en de lijnen zijn horizontaal of verticaal, al experimenteert ze op haar expositie Colour – Free and Connected in het Kröller-Müller Museum met diagonalen. Op elk van de 33 doeken schildert ze banen van lange, effen gekleurde rechthoeken op kaal linnen.

Het is kunst waar je genietend langs kunt lopen én langer bij stil kunt staan. Het heeft wel iets van Mondriaan en op-art. De schilderijen nodigen subtiel uit tot meditatie en doen daarin denken aan het werk van Rothko. Je moet hun onthechtheid accepteren en naar ze kijken alsof je naar muziek luistert. Het samenspel van de kleuren op haar schilderijen blijft boeien, ze zijn zowel vrij als verbonden, zoals de titel van de expositie aangeeft.

Waarom is kleur ‘vrij en verbonden’?

„Kleur is eigenlijk een abstract idee. Als je aan rood denkt dan zie je rood voor je, maar het krijgt pas een tastbare vorm als je iets rood maakt. Dus kleur is vrij en heeft een eigen wereld, maar moet verbonden worden wil je het zien.”

Zaaloverzicht tentoonstelling José Heerkens. Colour – Free and Connected, 2023. Foto Marjon Gemmeke

Ligt er een soort waarneming aan ten grondslag? Bij schilderijen met groene en blauwe banen denk je al snel aan gras en lucht.

„Nee, er is geen representatie van iets en ook geen abstrahering. Het zijn vrije, autonome beelden. Als ik schilder denk ik niet aan natuur, ik probeer grip te krijgen op de beelden die ik in mijn hoofd zie.”

Ziet u dan zo’n compositie van bijvoorbeeld vijf parallelle kleurenbanen met verschuivende tinten groen?

„Ja, maar ik weet dan nog niet hoe breed ze moeten worden of hoe ik ze moet schilderen. Ik kan wel een dag of twee kijken tot waar een baan op het doek moet doorlopen. Dat maakt zóveel uit.

„Als de vorm bepaald is, gaat de wereld van de kleur beginnen. Soms heb ik meteen een gevoel van kleur bij een nieuw schilderij: het moet bijvoorbeeld met blauw zijn, maar niet dit blauw en welk blauw dan wel? Het blauw kan ik zoekend veranderen door diverse lagen over elkaar schilderen. Zo probeer ik dichterbij de kleur te komen die het moet worden.

„Soms maak ik snelle schetsjes en soms ga ik het vooraf helemaal uitdokteren. Omdat het onbeschilderde linnen in mijn schilderijen heel aanwezig is, moet ik vooraf goed weten wat ik open wil laten, want eenmaal aangebrachte verf kan ik niet meer wegpoetsen.”

Zaaloverzicht tentoonstelling José Heerkens. Colour – Free and Connected, 2023. Foto Marjon Gemmeke

Wanneer is het schilderij af?

„Dit klinkt misschien heel groots, maar als het allemaal is zoals het moet zijn, als er niks meer in zit dat voor de mooiheid gedaan is, niks dat niet wezenlijk bijdraagt aan het beeld. Dan is iets ontstaan dat waar is.”

Hoe heeft het museum u benaderd voor deze expositie?

„Directrice Lisette Pelsers bleek mijn werk al lang te volgen. Ik heb ook het geluk gehad dat ik een jaar of vijftien jaar geleden uitgenodigd ben in Duitsland voor een groepstentoonstelling in het Gesellschaft für Kunst und Gestaltung in Bonn. Ik ben daar regelmatig teruggevraagd en kreeg ook uit andere steden uitnodigingen voor tentoonstellingen. Misschien omdat Duitsland een groter land is dan Nederland, maar daar zijn veel mensen net als ik bezig met de ‘non-objective’ kant van de schilderkunst.”

José Heerkens, 2016 – L17. Evensong, 2016 Foto Peter Cox

Bij zulke non-objective kunst gaat het niet om de afbeelding van iets of een landschap?

„Hoogstens indirect. Ik schilder geen landweg of boom, maar in feite zit het licht, het ritme van bomen en de einder in het werk. Je hebt het gezien, dus het zit in je.”

Gaat wat u doet misschien een beetje richting muziek?

„Ik was een paar jaar geleden in Haus Bill, het voormalige woonhuis en atelier van kunstenaar Max Bill bij Zürich, waar de Max Bill Georges Vantongerloo Stiftung werk van mij in de collectie heeft. Daar vertelde een muziekwetenschapper me dat een hedendaags musicus mijn schilderijen als partituur zou kunnen gebruiken. Dat vind ik intrigerend! Op de expositie in Kröller-Müller hoor je nu Peter Koetsveld op klarinet improviseren op mijn schilderij Written Colours dat daar hangt.”