IS gedijt goed in de Syrische chaos

‘Islamitische Staat heeft iedereen weer eens verrast”, pronkt de laatste editie van al-Naba, een online propagandablad van IS. De aanval op de Ghwayran-gevangenis vorige maand was zó listig uitgekiend en zó spectaculair, jubelt de anonieme auteur, „dat de vijand […] het vergeleek met Hollywoodfilms!”

Inderdaad was de gevangenisuitbraak in de Noordoost-Syrische stad Hasakah van 20 januari de grootste operatie door IS sinds de val van het kalifaat in 2019. In de gevechten van een week die erop volgden, vielen volgens persbureau AFP 373 doden, onder wie 268 vermeende IS-ers, 98 strijders van de overwegend Koerdische SDF, en zeven burgers. Maar liefst tweehonderd IS-strijders wisten te ontsnappen, schatte een Amerikaanse official tegenover The New York Times.

Is dit het begin van een wederopstanding? „Die vraag krijg ik na elke grote aanval”, lacht Aymenn al-Tamimi, een Iraakse IS-kenner die promoveert aan de Universiteit van Swansea. „Je kunt zoiets niet baseren op individuele aanvallen. Het gaat om de bredere ontwikkeling van de organisatie.” Die ziet er, kort gezegd, als volgt uit: na de nederlaag van IS in Irak eind 2017 en de val van het laatste stukje kalifaat in Syrië begin 2019, verdween IS ondergronds. Volgens Tamimi wisten „enkele duizenden” strijders uit te wijken naar woestijnen, grotten en bergen in zowel Irak als Syrië. Van daaruit voeren ze regelmatig ‘hit and run’ aanvallen uit, maar van territoriale wederopbouw is geen sprake.

In totaal eiste IS in 2021 desalniettemin 1.044 aanvallen in Irak op en 372 in Syrië, die volgens de groepering respectievelijk 1.788 en 888 levens eisten. In sommige regio’s, zoals de Syrische provincie Deir ez-Zor, klagen inwoners bovendien dat IS het ’s nachts weer voor het zeggen heeft en veel inkomsten weet te werven door afpersing en ontvoeringen. Toch nam het aantal opgeëiste aanvallen in 2021 juist af vergeleken met 2020, weet Tamimi. „Natuurlijk kan het zijn dat IS veel aanvallen verzwijgt”, benadrukt hij, „maar de aanval in Hasakah past niet per se in een nieuwe golf van aanvallen. En zelf als die er komt, zijn we nog lang niet in een stadium waarin IS territorium kan veroveren.”

Militaire operatie

Dat de gevangenisuitbraak alsnog grote zorgen baart, hangt eerder samen met het niveau van de voorbereiding die eraan vooraf ging. „Dit was een heuse militaire operatie”, zegt Patrick Haenni, onderzoeker aan de Zwitserse denktank Humanitarian Dialogue. Hij bracht onlangs een maand in Noordoost-Syrië door. „De organisatie heeft maandenlang geduurd, kwam van het hoogste niveau en omvatte de hele regio. Er zijn zelfs strijders voor aangevoerd vanuit Irak.”

Volgens Haenni was de uitbraak een strategische overwinning. Niet alleen vanuit propagandaoogpunt, maar vooral omdat er veel strijders bevrijd zijn met de nodige technische en organisatorische ervaring. „Zij zijn veelal vertrokken richting de Badiawoestijn in het oosten van Syrië”, vertelt Haenni. „Dat is dé centrale hub waar IS-leden samenkomen om kennis en kunde uit te wisselen. Die kennisoverdracht is essentieel voor de organisatie.”

Lees ook Uitbraak gevangenis IS-leden in Syrië ontketent felle strijd

Volgens de onderzoeker kiest IS het woestijngebied tussen Syrië en Irak uit vanwege de verborgen grotten daar én omdat het Syrisch regime er aan de macht is. „Dat komt IS goed uit, want het Assad-regime is veel te zwak om de veiligheid te handhaven. Het regeringsgebied is tegenwoordig juist een broedplaats voor IS.”

Maar ook in het noordoosten van Syrië, grotendeels in handen van de door de Amerikanen gesteunde SDF, is de veiligheidssituatie chaotisch. De armoede in het gebied is schrijnend en een groot deel van de Arabische meerderheid staat op gespannen voet met de SDF, een verbond van strijdgroepen dat gedomineerd wordt door de Koerdische YPG, de Syrische tak van de PKK.

Volgens Tamimi maakt IS gebruik van de corruptie binnen de SDF, bijvoorbeeld door bewakers om te kopen om telefoons gevangenissen binnen te smokkelen. „Het is goed mogelijk dat dit ook is gebeurd in Ghwayran”, aldus de onderzoeker. „Dat laat zien dat het geen goed idee is om de bewaking van IS-gevangenen over te laten aan een militie.”

Toch is de chaos volgens Tamimi bovenal de schuld van Westerse landen, die de SDF wél gebruikten in de strijd tegen IS maar vervolgens diens link met de PKK (die op internationale terroristenlijsten staat) aanhalen als reden om er niet verder te investeren in stabiel bestuur. „Terwijl ze de SDF wel opzadelen met hun eigen IS-strijders, die ze weigeren te repatriëren.”

Een alternatief voor de SDF is echter niet voorhanden, stelt Haenni. Hij verwacht dan ook dat de Amerikanen hun steun aan de militie eerder zullen opschroeven dan afbouwen. „Deze aanval van IS zal de Amerikanen doen inzien dat ze niet zomaar kunnen vertrekken. Dat besef zal gevolgen hebben voor het hele Syrische conflict.”