N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
Rappen in Rusland De oorlog in Oekraïne in Rusland veroorzaakte een kaalslag in de beknotte Russische muziekscène. Toch kunnen de kritische hiphoppers Grot nog optreden in Moskou, tot hun eigen verbazing.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data96930765-3a837d.jpg)
Op een zondagavond loopt concertzaal Moscow 1930, niet ver van het Oktober-metrostation in de Russische hoofdstad, langzaam vol. In de donkere zaal wachten zo’n vijftienhonderd Russen vol spanning op het begin van een optreden dat in het huidige Rusland gerust uniek genoemd kan worden. Zometeen zullen de mannen van hiphopformatie Grot het podium opkomen om hun regime-kritische nummers te laten horen. Dan kan het feest beginnen. Maar eerst een biertje aan de bar.
De zaal joelt als een uitgehongerd dier wanneer, net na zeven uur, dj Matvej Rjabov de eerste beats inzet en rappers Vitali Jevsejev en Dmitri Gerasjtsjenko het podium beklimmen. „We hebben jullie gemist”, roept Jevsejev uitgelaten. Dan zetten ze nummer ‘Kogel’ in, een in 2015 geschreven aanklacht tegen oorlog. Bij het refrein brult de zaal mee: „Alles zal zich herhalen, telkens diezelfde droom / Op een dag we zullen we vrij zijn, de tirannen ophangen / Daar is weer de vonk van de oorlog die walmt.”
De rebelse openheid op het podium, slechts een paar kilometer van het Kremlin, is opmerkelijk. De invasie in Oekraïne, deze week precies een jaar geleden, heeft een kaalslag veroorzaakt in de Russische muziekscene en de culturele sector als geheel. Het afgelopen jaar werden honderden concerten geannuleerd, uit piëteit met ‘Oekraïne’ of vanwege de militaire censuur. Terwijl hun teksten door de censors werden geïnspecteerd op verboden taal, vertrokken tientallen muzikanten naar het buitenland.
Buitenlands agent
Onder hen rapper Oxxxymiron (Miron Fjodorov), die in maart een anti-oorlogsconcert gaf in Turkije en door Rusland prompt tot ‘buitenlands agent’ werd verklaard. Hetzelfde overkwam rappers Face en Noize MC, de naar Parijs uitgeweken rockzangeres Zemfira en onlangs de 24-jarige popzangeres Monetotsjka (Jelizaveta Gyrdymova), die nu in Litouwen verblijft. Vorige zomer verspreidden de autoriteiten een lijst met tientallen ‘ongewenste artiesten’, die door concertzalen niet mogen worden uitgenodigd. Op de lijst legendarische namen als rockband DDT en zangeres Manizja, in 2021 nog door Rusland afgevaardigd voor het Eurovisie-songfestival.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2021/03/data68621160-52b5c4.jpg)
Ondanks hun kritische teksten wisten de rappers van Grot de dans tot nog toe te ontspringen. Tot hun eigen verbazing, vertelt zanger Vitali Jevsejev na een uurtje warmdraaien aan de uitgelaten zaal. „Een fan vroeg me laatst waarom we nog niet verboden zijn. Ik antwoordde dat we het zelf ook niet begrijpen. Maar ieder concert kan ons laatste zijn, dus laten we er iets moois van maken.”
In het midden van de zaal staat de 33-jarige Ivan, een potige kerel met een rossige baard en twee paar beentjes die langs zijn gezicht bungelen. De beentjes behoren toe aan zijn kinderen, die hoog op zijn brede schouders meedeinen op de muziek. Links een meisje met lange blonde vlechten, rechts haar broertje met een omgekeerde pet op zijn hoofd. Net als hun vader dragen ze een zwarte hoody en zingen ze luidkeels mee.
Ivan kijkt even wantrouwend wanneer de verslaggever naast hem opduikt, en houdt zijn achternaam liever voor zich. „Je kunt niemand meer vertrouwen in Rusland”, zegt hij als hij de kinderen op de grond zet. Ivan is fan van het eerste uur. Hij bezoekt alle concerten van Grot, maar vreest dat de autoriteiten zijn geliefde band in de ban zullen doen. Daarom besloot hij zijn kinderen vanavond mee te nemen. „Ik wilde ze deze ervaring absoluut meegeven, zolang het nog kan. Voor mezelf ben ik niet bang, maar wel voor hun toekomst”, zegt hij somber met een hoofdknik naar zijn kroost.
Tussen twee nummers neemt rapper Gerasjtsjenko het woord. „Om naar onszelf te kunnen kijken, moeten we reizen en andere mensen ontmoeten. Maar het lijkt erop dat er één persoon is, die dat uit alle macht wil verhinderen. Omdat hem het hem heel goed uitkomt dat wij Russen denken dat de wereld tegen ons is.” Onder luid gejoel en geklap vult Jevsejev aan: „Ik ben er van overtuigd dat oorlog alleen mogelijk is als de vijand anoniem en gezichtloos is. Wanneer je de mensen leert kennen achter het woord ‘vijand’, thee met ze gaat drinken en praat over het leven, dan zullen ze de vijand niet meer zijn.”
Hakenkruizen
De twee schoolvrienden uit Omsk waren zeker niet altijd zo kritisch. In 2009, aan het begin van hun carrière, maakten ze furore met nummers waarop ze drank, het ruige Russische leven en hun vaderland bezongen. Die thema’s bracht ze al snel faam onder ultrarechtse groeperingen in Rusland, die tijdens concerten met hakenkruizen zwaaiden en de hitlergroet brachten.
Gauw namen de rappers afstand van hun radicale publiek, stopten met drinken, verdiepten zich in sociale thema’s en werden steeds kritischer op hun armoedige, smerige, en intellectueel weinig inspirerende provinciale omgeving. Teksten werden filosofischer en steeds vaker namen ze de verheerlijking van de macht, het Russische superioriteitsgevoel en de ingebakken argwaan tegen het Westen op de korrel.
„Het idee dat je je land verheerlijkt, terwijl je zelf niet zoveel voorstelt, is in Rusland helaas wijdverbreid”, zei Gerasjtsjenko enkele jaren terug in een interview met de Russische interviewer Joeri Doed. Dat de autoriteiten het duo tot nog toe met rust laten, lijkt vooral te maken te hebben met de willekeur van de repressie. En met onverschrokkenheid: de twee rappers weigeren zich domweg de mond te laten snoeren of zich het land uit te laten jagen.
‘We verdrinken, we schreeuwen uit alle macht / Maar onder water krijgen we geen lucht / Dus we zwijgen om te kunnen leven / Maar dit is het leven is niet waard.’
Songtekst Grot
Ook in Europa is het sinds de oorlog schipperen voor muzikanten en organisatoren. Deze maand ontstond een schandaal in het Duitse Wiesbaden, toen Oekraïense muzikanten weigerden deel te nemen aan een festival waar ook de Russische operazangeres Anna Netrebko zou optreden, bekend om haar vriendschappelijke relaties met het Kremlin. Als vervanging werd de Russische punkband Pussy Riot gevraagd, maar ook die bedankte voor de eer. Veel Russische muzikanten opereren noodgedwongen vanuit Servië en Turkije.
Zee van lichtjes
Tegen tienen verandert de concertzaal in Moskou in een zee van deinende lichtjes, wanneer de bezoekers de lampjes op hun telefoons aanzetten en in de lucht steken in solidariteit met Oekraïne. Dan zetten de rappers ‘Andersdenkenden’ in, het eerste nummer van een album dat – als alles goed gaat – dit jaar zal uitkomen. Terwijl op het videoscherm doodshoofden, gezichten en kruizen en kronkelwegen voorbijvliegen, klinkt het: „We verdrinken, we schreeuwen uit alle macht / Maar onder water krijgen we geen lucht / Dus we zwijgen om te kunnen leven / Maar dit is het leven is niet waard.” De boodschap: blijf jezelf, houd je eigen waarden hoog en laat je niets aanpraten.
Na dik twee uur is het concert ten einde. Midden in de zich voor de garderobe samendrommende massa staat een stelletje, armen om elkaar heen, na te genieten. Dmitri (22) uit Ivanovsk en Masja (21) uit Saratov zijn dolgelukkig met de avond, de muziek en met elkaar. Ze kennen elkaar van hun studie scheikunde en ontdekten dat ze allebei wel van hiphop houden, en niet van Poetin. „We gingen samen de teksten van Grot luisteren en nu zijn we alweer een jaar getrouwd!”, lacht Masja.
Hoe ervaren de twee studenten de sfeer in Rusland? Dmitri: „Het is verstikkend. Het lijkt alsof iedereen de oorlog steunt omdat we niets mogen zeggen. Maar als je mensen apart spreekt, dan hoor je wat ze echt denken. Onze vrienden zijn allemaal tegen de oorlog”, zegt Dmitri. Zo jong als ze zijn, zo pessimistisch kijken ze naar de toekomst. „We hopen dat wij het nieuwe Rusland nog zullen meemaken, maar zeker weten doen we het niet”, zegt Masja verlegen. Maar deze avond laten ze zich door de autoriteiten niet meer afpakken.
