‘In een Egyptische gevangenis kom je het dichtst bij de dood’

De eerste keer dat Mahienour El-Massry (36) vastzat was in de gevangenis in Damanhour, in het noorden van Egypte. Ze vertelt over een medegevangene die in de dodencel zat en voor executie werd afgevoerd. „De deur die openging, de voetstappen van de bewakers, het geschreeuw. Het was verschrikkelijk.”

Het is de enige keer tijdens het gesprek dat El-Massry emotioneel wordt. De politiek activist en mensenrechtenadvocaat lijkt gehard door haar vele ervaringen met Egyptische gevangenissen. Ze praat er luchtig over, zonder een spoor van verslagenheid, bijna alsof ze een interessante studie verricht naar de werking van het regime van Abdel Fattah Al-Sisi, sinds 2014 president van Egypte.

Ze gebruikt vaak het Engelse woord ‘funny’, dat als ‘grappig’ kan worden vertaald, maar ook als ‘vreemd’. Bij haar laatste arrestatie, in september 2019, zei El-Massry tegen de openbaar aanklager dat ze zich al zorgen begon te maken dat het jaar voorbij zou gaan zónder celstraf. „Elk jaar sinds 2014 zit ik minstens één maand in de gevangenis. Dus dat was grappig”, zegt ze.

Maar even later zegt ze ook: „De gevangenis is wat het dichtst bij de dood komt. Je raakt geïsoleerd van de buitenwereld. Elke dag is hetzelfde. Er is geen verschil, behalve dat het alleen maar erger wordt.”

Van 6 tot 18 november is Egypte het decor voor de 27ste VN-klimaatconferentie (COP27), en de Egyptische autoriteiten willen voorkomen dat de bijeenkomst wordt gedomineerd door negatief nieuws over mensenrechten. In de afgelopen maanden werden symbolisch honderden politieke gevangenen vrijgelaten.

In september vorig jaar werd ook een nieuwe Nationale Mensenrechtenstrategie gepresenteerd, die door de VS als een stap in de goede richting werd verwelkomd. Onderdeel daarvan was de bouw van een nieuwe, moderne gevangenis, vlak buiten Caïro. Maar sinds de opening daarvan, medio 2022, is er daar al „minstens” één gevangene omgekomen, meldt Amnesty recent in een rapport. „Geen enkele hoeveelheid PR kan de verschrikkelijke staat van de mensenrechten in het land verbergen”, aldus Amnesty.

Indruk van progressie

Mensenrechtenorganisaties uiten geregeld kritiek op Egyptische gevangenissen. Gevangenen worden gemarteld, mishandeld, verwaarloosd. Het woord ‘mensonterend’ valt vaak. Human Rights Watch noemde het nieuwe beleid eerder al „een oppervlakkige poging om de indruk van progressie te wekken”.

De meeste aandacht gaat doorgaans uit naar de zwaarbewaakte gevangenissen waar alleen mannen worden vastgehouden. Daar vinden volgens El-Massry ook de echt zware martelingen plaats, met bijvoorbeeld elektrische schokken. Maar ook in de vrouwengevangenissen is de situatie hartverscheurend, zegt ze in een gesprek in een restaurant in Caïro. Ze vertelt over vaginale en anale testen, om te controleren of iemand iets heeft meegesmokkeld. Die worden soms zo hardhandig uitgevoerd dat ex-gedetineerden en advocaten het beschrijven als verkrachting.

El-Massry behoorde tot de harde kern van activisten tijdens de Egyptische revolutie in 2011 en is sindsdien haar werk als advocaat blijven voortzetten. De laatste keer dat ze gearresteerd werd, had ze bijstand verleend aan gearresteerde demonstranten. Ze werd beschuldigd van het steunen van een terroristische organisatie en naar El Qanatar afgevoerd, een vrouwengevangenis ten noorden van Caïro, langs de Nijl. Een gevangenis uit de tijd van de Britse bezetting – en dat bedoelt ze positief: de oudere gevangenissen zijn ruimer opgezet dan de nieuwere. „Er komt zon binnen, en lucht. Er is ruimte om te lopen. In de nieuwere gevangenissen niet, daar heb je afgesloten cellen.”

El Qanatar telt twaalf afdelingen, elk met slaapkamers met stapelbedden, een keuken en een badkamer. Deuren en privacy ontbreken, de voorzieningen zijn slecht, in de winter is het ijskoud, in de zomer veel te warm. Het water is van zo’n slechte kwaliteit dat gevangenen er huiduitslag van krijgen. Medicijnen om dat te behandelen zijn er amper. Alles wat kapotgaat in de cel moet door de gevangenen zelf gerepareerd worden. De kosten voor een kapotte douche of reparatie van de elektriciteit worden onderling gedeeld. Groot onderhoud wordt nooit gedaan, waardoor de gevangenis in een permanente staat van verval verkeert.

Maatschappij in het klein

De vrouwengevangenis is de Egyptische maatschappij in het klein. Elke vrouw krijgt bij binnenkomst een galabeya: een semi-transparante witte jurk met lange mouwen. De armste vrouwen krijgen meestal geen bezoek en dus ook geen extra kleren, waardoor ze gedwongen zijn rond te lopen in een doorzichtige galabeya. Deze vrouwen werken vaak voor welgestelde medegevangenen. Ze koken, doen de was en maken schoon. Ze krijgen betaald in sigaretten, die hun familie buiten weer kan omruilen voor geld. De vrouwen voor wie ze werken bieden hen bescherming en delen hun eten. „Het is een soort patronagesysteem, wat aan de ene kant verschrikkelijk is, maar aan de andere kant voor veel vrouwen ook de enige manier om hun tijd in de gevangenis door te komen”, zegt Lobna Darwish van de Egyptian Initiative for Personal Rights (EIPR), een mensenrechtenorganisatie in Caïro.

De voedselrantsoenen in El Qanatar schieten tekort. Een sinaasappel en drie stukjes brood per dag, twee keer per week vlees, eens per week een extraatje zoals feta. Vrouwen met diabetes krijgen melk. El-Massry beschrijft verschillende manieren om aan extra voedsel te komen: wachten op het volgende bezoek dat eten meebrengt; in de kantine eten kopen, met geld of sigaretten van buiten; of als ruilmiddel taken doen voor anderen. Bij gevangenen wordt bij binnenkomst een zwangerschapstest afgenomen. Wie zwanger is heeft recht op een extra gekookt ei en per dag een stuk halawa, een Egyptische zoetigheid.

In 2019 zat El-Massry tegelijkertijd met May Magdy in El Qanatar. Magdy werkte voor een satirisch YouTube-programma. Niks illegaals, dacht ze. Desalniettemin werd ze onder meer beschuldigd van deelname aan een terroristische organisatie en het brengen van fake news. Nu is Magdy weer vrij, maar zelf praten met de pers wil ze niet. Haar toenmalige advocaat, Nabeeh al-Genady, vertelt hoe Magdy de medicijnen werd ontzegd die ze in zwangere toestand eigenlijk nodig had. „Het enige dat we haar mochten brengen waren wat vitaminen”, zegt Al-Genady. Volgens Amnesty stierven in 2021 56 gevangenen in Egypte als gevolg van medische complicaties, vergeleken met 35 in 2020.

Gevangenisbusje

Om de twee weken werd Magdy in een gevangenisbusje naar de openbaar aanklager vervoerd voor het verlengen van haar voorarrest. Tijdens die ritten verloor ze bloed. Slechts één keer kreeg ze toestemming om met een ambulance te worden vervoerd. „Ik werk al een hele tijd als advocaat, maar het was de eerste keer dat ik werkte met een zwangere gevangene”, zegt Al-Genady. „Het was een lijdensweg.” Tijdens het gesprek moet hij af en toe zoeken naar woorden. De advocaat kreeg later het verzoek de zaak van een andere zwangere vrouw op zich te nemen, maar hij weigerde. Hij kon het niet nog een keer opbrengen.

Hoeveel vrouwen er vastzitten in El Qanatar, weet niemand. Officiële cijfers zijn er niet. Bij aankomst worden gevangenen in de afdeling voor de nieuwkomers vastgezet, vertelt El-Massry. Zeker in september 2019 was het daar erg vol: na een kortstondige opleving van protesten volgde een arrestatiegolf waarbij duizenden mensen werden opgepakt, en dat was te merken. „Er kunnen maximaal dertig 30 mensen in de nieuwkomersafdeling, maar op een gegeven moment waren we met 75. We lagen met drie vrouwen in één bed.”

De afdelingen zijn georganiseerd langs het soort misdaden. Zo zitten de vrouwen die iemand hebben vermoord bij elkaar. Politieke gevangenen worden verspreid, om te voorkomen dat ze met elkaar praten. Officieel ontkent Egypte, bijvoorbeeld bij monde van president Sisi, dat mensen op politieke gronden worden vastgehouden, maar in de gevangenis wordt ook door bewakers openlijk gesproken over ‘politieken’ – en voor hen gelden andere regels. Volgens Amnesty krijgen ze „doelbewust” slechtere toegang tot adequate gezondheidszorg.

Financiële misdaden

El-Massry werd op afdeling 12 geplaatst, voor vrouwen die financiële misdaden hebben begaan. Veel van hen zitten vast omdat ze relatief kleine schulden hebben, omdat ze bijvoorbeeld een lening voor een koelkast niet konden terugbetalen. „Soms zaten we met tweehonderd vrouwen op dezelfde afdeling”, vertelt El-Massry. Ondanks de drukte werd ze waar mogelijk afgezonderd van de rest. „Ze maakten de luchtplaats vrij voordat ik naar buiten mocht.”

Elke afdeling heeft een nabatia, een vrouw die al minstens vijf jaar vastzit en verantwoordelijk is voor het reilen en zeilen op de afdeling. Omdat de nabatia een brug vormt tussen gevangenen en bewakers heeft ze macht en invloed. „Ik had geluk want de nabatia op mijn afdeling was heel redelijk”, zegt El-Massry. „Andere gevangenen hadden enorme problemen. Het komt voor dat de nabatia hen beledigt, en soms zelfs slaat.”

Een maand na de bevalling werd May Magdy vrijgelaten, maar haar zaak blijft geopend omdat ze nooit veroordeeld werd. Ze zou dus elk moment teruggehaald kunnen worden naar de gevangenis. Wat het extra zwaar voor Magdy maakte, zegt advocaat Al-Genady, is dat familieleden haar verweten in de gevangenis te zitten. Net als bij veel andere vrouwen werd dat als schande voor de familie gezien.

Omdat dit voor El-Massry niet het geval was, beschouwt ze zichzelf als een van de ‘gelukkige’ en ‘bevoorrechte’ gevangenen. „Ik heb een familie die me steunt, op sociaal en op financieel vlak. Ik heb vrienden die me boeken en brieven sturen. Andere gevangenen hebben die steun niet.” El-Massry heeft dit jaar nog geen cel gezien. Ze ontdekte wel dat er een reisverbod voor haar geldt, en dat ze het land niet meer uit mag.