IMF en Wereldbank lopen op eieren door politieke spanningen en klimaatdreiging

Op tien minuten lopen van het machtscentrum van de Amerikaanse politiek, het Witte Huis, ligt een ander machtscentrum. Hier, in grote, anonieme kantoorpanden aan 19th Street in Washington, wordt het internationale financieel-economische stelsel bewaakt. Aan de ene kant van de straat ligt het Internationaal Monetair Fonds (IMF), er tegenover ligt de Wereldbank. ‘Het fonds’, zoals het hier wordt genoemd, moet ervoor zorgen dat landen niet in betalingsproblemen komen en let op de financiële stabiliteit. ‘De bank’ is er voor krediet aan arme en opkomende landen.

Zwaailichten, afzettingen en zwarte limousine-SUV’s bepaalden de afgelopen week het beeld op 19th Street: Centrale bankiers, ministers van Financiën en veeltallige delegaties uit 190 landen kwamen er bijeen voor de voorjaarsvergadering van IMF en Wereldbank. Traditioneel gaat het bij deze bijeenkomst over de economische vooruitzichten, over het monetaire beleid, over de financiële stabiliteit en over de ontwikkeling van arme landen.

Zo ook dit keer. Maar wie zijn oor te luister legde bij de vele podiumdiscussies, en in de wandelgangen, hoorde ook iets anders: anno 2023 zetten grote trends búíten de financieel-economische sfeer het werk van IMF en Wereldbank flink onder druk. De wereldeconomie dreigt door geopolitieke spanningen uiteen te vallen in rivaliserende blokken: een westers blok en een Chinees-Russisch blok. Tegelijkertijd heeft de klimaatverandering ook grote economische gevolgen. En dus klonk de vraag: moet het dáár niet meer over gaan?

‘Fragmentatie’ als buzzword

De beide zusterorganisaties, het IMF en de Wereldbank, werden in 1944 opgericht, tijdens de ‘Monetaire en financieele conferentie der Verenigden Volken’ in een prachtig gelegen hotel in het Amerikaanse Bretton Woods (New Hampshire). Na de monetaire chaos en de economische depressie van de jaren dertig, gevolgd door de catastrofe van de Tweede Wereldoorlog, moest internationale economische samenwerking welvaart en stabiliteit brengen. Vrij kapitaalverkeer, vrije handel, begrotingsdiscipline, economische groei: dat is waar IMF en Wereldbank voor staan. IMF en Wereldbank – ook wel de ‘Bretton Woods’-instellingen genoemd – hielpen sinds hun oprichting tientallen landen, waaronder ook Nederland in de jaren 40 en 50.

De 190 vlaggen van lidstaten in de IMF-lobby (bij de Wereldbank zijn het er 189 – Andorra is niet lid) drukken uit dat de clubs er willen zijn voor de wereld als geheel. De Russische vlag hangt ertussen, de Chinese ook. Maar deze symboliek verhult groeiende breuklijnen in de wereld, die het werk aan 19th Street danig bemoeilijken. ‘Fragmentatie’ was afgelopen week een buzzword.

Probleem één: schadelijk gedrag van China. Kristalina Georgieva, de IMF-chef uit Bulgarije, en David Malpass, de Amerikaanse baas van de Wereldbank, konden amper hun frustratie onderdrukken over het gedrag van de Chinezen bij de aanpak van schulden van arme landen. Het land houdt IMF-noodprogramma’s voor meerdere landen tegen, waaronder voor Ghana en Zambia, en tot voor kort ook voor Suriname.

China verleende in het voorbije decennium veel krediet aan landen die de Chinezen de aanvoer van onder meer grondstoffen veilig helpen stellen. Nu zitten diezelfde landen vaak zwaar in de financiële problemen, mede door de schok van de pandemie.

De situatie is nijpend: de landen kunnen niet of nauwelijks lenen op de financiële markten. Maar voordat het IMF kan bijspringen, moeten schuldeisers aan de arme landen eerst verliezen accepteren. In het verleden ging het bij die schuldeisers puur om westerse landen, die overlegden binnen de zogeheten Club van Parijs. Wanneer deze club eruit was, kon het IMF aan de slag. Maar de wereld is veranderd: ook medewerking van China – in veel gevallen nu de grootste schuldeiser – is nu nodig. En Beijing accepteert niet zomaar verliezen, het is puur gericht op terugbetaling van de eigen kredieten. Daardoor duurt internationale schuldverlichting in veel gevallen eindeloos lang. Het is „heel pijnlijk” om te zien, zei Georgieva, China, „moet zijn medewerking versnellen”.

Globalisering staat onder druk

Zo dringt de „geo-economische fragmentatie” waar het IMF zich in rapporten zorgen over maakt, door tot in het dagelijks werk van de instelling zelf. De globalisering, voortgestuwd door instellingen als IMF en Wereldbank, staat onder druk, door de spanningen tussen de VS en China en door de Russische invasie van Oekraïne. Kapitaalstromen en investeringen vinden steeds meer plaats tussen clubs van bevriende landen, „friendshoring”, wordt het genoemd. In een scenario waarin deze trend doorzet, zal dat de wereld op termijn 7 procent armer maken, zo berekenden economen van het IMF.

„De globalisering heeft ons enorm veel welvaart gebracht, met name ook een open economie als Nederland”, zegt Paul Hilbers, Nederlands bewindvoerder bij het IMF, tegen NRC. „Nu lijkt de klok teruggedraaid te worden. Dit gaat heel fundamenteel in tegen het mandaat van het IMF als organisatie.”

Lees ook: Help, de wereldeconomie valt uit elkaar

Ironisch genoeg besloten G7-landen (VS, Canada, VK, Frankrijk, Duitsland, Italië, en Japan) tijdens de voorjaarsvergadering nauwer te gaan samenwerken om grondstoffen (denk aan lithium of kobalt) veilig te stellen voor de groene energietransitie. Het is een besluit gericht tegen China, dat productieketens voor deze grondstoffen domineert. Het is precies zo’n voorbeeld van fragmentatie: nationale veiligheidsbelangen gaan vóór vrije handel.

Russische agressie

Een andere splijtzwam is de Russische oorlog tegen Oekraïne. De lidstaten van het IMF komen sinds de invasie niet meer tot een gemeenschappelijke verklaring bij de IMF-vergadering, omdat Rusland en China de Russische agressie niet willen veroordelen.

Tijdens de voorjaarsvergadering zaten Georgieva en Malpass samen een ‘ronde tafel’ van donoren van Oekraïne voor. Het maakte duidelijk: ondanks die 190 vlaggen zijn IMF en Wereldbank – die sinds hun oprichting altijd door een Europeaan, respectievelijk een Amerikaan zijn geleid – in deze fragmenterende wereld verre van onpartijdig.

Onlangs keurde het IMF een bijzonder steunpakket van 15,6 miljard dollar goed voor Kyiv – maar daarbij moest het Fonds wel op eieren lopen. Rusland had te weinig stemmen om het pakket tegen te houden. Maar ook andere grote opkomende landen, waaronder China, hadden reserves. „Oekraïne is een land in oorlog, normaliter verlenen we dan geen steun”, zegt Hilbers. „Het beeld dreigde te ontstaan dat het IMF Oekraïne een voorkeursbehandeling gaf omdat het in Europa ligt.” Daarom werd een speciaal leeninstrument in het leven geroepen voor tijden van „uitzonderlijk hoge onzekerheid”, waarvan ook andere lidstaten in de toekomst gebruik kunnen maken. Door het getouwtrek duurde het langer voordat het IMF-pakket voor Oekraïne rond was.

Klimaatontwrichting

De wereld wordt er voor de twee ‘Bretton Woods’-organisaties niet overzichtelijker op. Dreigt de wereldeconomie al te ontwricht te worden door een nieuwe Koude Oorlog, de klimaatontwrichting is al gaande. De voor april extreem hoge temperaturen in Washington – donderdag boven de 30 graden – leken dit te onderstrepen. Het klimaatprobleem geldt inmiddels als „macro-kritiek” – dat wil zeggen: macro-economisch doorslaggevend. Een paar voorbeelden: Argentinië, dat door het IMF op de been wordt gehouden, kampt met de ergste droogte ooit, waardoor de economische groei terugvalt. De staatsschuld van Pakistan dreigt onhoudbaar te worden, mede vanwege verwoestende overstromingen in het land. De schade door tropische stormen in kleine eilandstaten, zoals Vanuatu, loopt toenemend in de papieren, waardoor de Wereldbank extra werk aan de winkel heeft.

De rivier Corriente in Argentinië. De droogte in het land is ook een economische klap. Foto Sebastian Toba / Reuters

De roep om méér klimaatfinanciering – voor de energietransitie en voor klimaatadaptatie – door beide clubs zwelt aan. Vooral bij de Wereldbank leidt dit tot spanningen. Malpass, die door oud-president Trump naar voren was geschoven, werd onlangs door de Amerikaanse regering gedwongen zijn vervroegde vertrek aan te kondigen. Hij geldt als klimaatscepticus. Westerse landen willen dat de Wereldbank méér krediet gaat verlenen voor klimaatprojecten, zodat vervolgens ook de particuliere sector met meer geld over de brug komt. Zo moeten de astronomische bedragen die nodig zijn om de klimaatdoelen van Parijs te halen – 4.000 miljard dollar per jaar voor de energietransitie, zei het Internationaal Energieagentschap in Washington – worden opgebracht. Alleen: arme landen willen niet dat dit ten koste gaat van traditionele projecten van de bank (armoedebestrijding, onderwijs, gezondheidszorg). De Wereldbank leende vorig jaar 115 miljard dollar uit. Wil zij meer gaan uitlenen op basis van het bestaande kapitaal, dan dreigt de ‘AAA’-kredietstatus van de bank, waarmee de bank goedkoop leent op de financiële markten, onder druk te komen. Het is aan Malpass’ beoogde opvolger, de in India geboren Amerikaan Ajay Banga, om deze kluwen te ontwarren.

Het IMF ziet zichzelf door de klimaatdreiging gedwongen om iets te doen wat het eerder nooit deed: gunstige langetermijnleningen verstrekken – iets wat tot dusver was voorbehouden aan de Wereldbank. Nu heeft het IMF een ‘weerbaarheids-en duurzaamheidsfonds’ in het leven geroepen om landen die in betalingsproblemen dreigen te komen door klimaatverandering (of door andere schokken, zoals als de pandemie) langdurig bij te staan. „Er is ook scepsis: past dit wel in ons straatje?”, zei Georgieva. „Het antwoord is ja. Klimaatschokken ondermijnen de groei en de financiële stabiliteit.”

Is het allemaal genoeg? Hilbers denkt dat er „gezien de ernst van het klimaatprobleem” misschien verdergaande afspraken nodig zijn. „Je zou kunnen denken aan een ‘groen’ Bretton Woods. Dat mooie hotel in New Hampshire kan misschien inspiratie bieden.”

Lees ook: IMF ziet ‘gevaarlijke fase’ voor de wereldeconomie: bankenstress kan zo weer oplaaien