N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Gevangenistheater In Christine Ottens theatermonoloog ‘Een van ons’, opgevoerd in gevangenissen, staat het verhaal van een levenslang gestrafte centraal. „Ik wil tegenwicht bieden aan de roep om steeds hardere straffen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data90939881-df16ab.jpg)
Collectie Stadsarchief Amsterdam
‘Ik ben precies dezelfde als zevenentwintig jaar terug.” Luc, gespeeld door acteur Dennis Rudge, spreekt de woorden kalm en berustend uit. Hij vertelt over zijn leven in de gevangenis en benadrukt dat je daar eigenlijk geen nieuwe herinneringen maakt. Alle dagen lijken op elkaar, prikkels ontbreken, er is nauwelijks geestelijke ontwikkeling mogelijk.
Dennis Rudge speelt de rol van de gedetineerde Luc in de theatermonoloog Een van ons, gebaseerd op de gelijknamige roman van Christine Otten. Zij baseerde zich voor het verhaal op haar ervaringen in een gevangenis, waar ze de afgelopen zes jaar schrijfworkshops gaf aan geïnteresseerde gedetineerden. Otten: „Voor een artikel in Vrij Nederland liep ik twee maanden in een gevangenis rond en toen ben ik daar een schrijfcursus gestart. De workshops geven de gedetineerden een gevoel van vrijheid terug. Je ziet voor je ogen mensen hun menselijkheid terugpakken door hun frustraties en verlangens op te schrijven en met elkaar te delen. Er komt ook veel talent naar boven – mensen ontdekken echt hun schrijverschap.”
Uiteindelijk richtte Otten Stichting Blocknotes op, waarmee ze inmiddels workshops in vier penitentiaire instellingen organiseert. Ook ontwikkelde ze het concept van de theatervoorstelling Gevangenis monologen (2017), waarbij ze auteurs Herman Koch en Manon Uphoff aan twee ex-gedetineerden koppelde. Op basis van die gesprekken schreven de auteurs (ook Otten zelf) ieder een monoloog, die door Otten tot een theatertekst werden gesmeed. In regie van Kasper Kapteijn was de voorstelling in meer dan twintig voormalige gevangenissen te zien. Het was een groot succes: inmiddels is het derde deel van de reeks in voorbereiding.
Otten: „We speelden de voorstelling voor gemengde publieken, die bestonden uit gedetineerden, gevangenisprofessionals en andere toeschouwers. We merkten dat er een grote behoefte in de samenleving is om dit soort verhalen te horen, als tegenwicht tegenover de roep om steeds hardere straffen. Met de Gevangenis monologen en Een van ons willen we laten zien wat het betekent om jarenlang van de maatschappij te worden afgezonderd en wat dat met iemand doet.”
Behalve Nederland is er bijna geen land in Europa waar levenslang echt levenslang is
Han Moraal voorzitter RSJ
Kasper Kapteijn tekent bij de theaterbewerking van Een van ons opnieuw voor de regie. Kapteijn: „De vraag bij een monoloog is altijd: wat is het conflict? De acteur staat in zijn eentje op het podium, dus het zal altijd over een innerlijke strijd moeten gaan, in dit geval over hoe je je staande houdt zonder verleden en zonder toekomst. In de voorstelling volgen we de levenslang gestrafte Luc terwijl hij worstelt met zijn demonen: om niet kapot te gaan heeft hij besloten om alle hoop uit zijn leven te bannen, hij heeft er zelfs voor gekozen om geen bezoek van zijn familie toe te staan. Maar dan begint hij zich aan een jonge medegedetineerde te hechten, voor wie hij een soort vaderrol begint te vervullen. Uiteindelijk komt die jongen weer vrij, en dan wordt Luc weer teruggeworpen op zichzelf.”
Acteur Dennis Rudge: „Het gaat om de worsteling van zo’n man. Je kan het niet volhouden om je emotioneel helemaal af te sluiten, maar je verbinden brengt ook gevaar met zich mee. Hoe ga je om met de pijn van emoties die je niet kan uiten en die je met niemand kan delen?”
Levenslang gestraft
De makers willen met de voorstelling meer begrip kweken voor levenslang gestraften. Om die reden worden er ook besloten voorstellingen georganiseerd voor gevangenismedewerkers, juristen en ambtenaren. Otten: „Op dit moment is het thema van levenslang een heet hangijzer. Hoewel gedetineerden die levenslang hebben gekregen in theorie gratie kunnen krijgen, is dat tussen 1986 en 2021 niet meer gebeurd – met uitzondering van een gevangene die terminaal ziek was en kort na zijn vrijlating overleed. De opeenvolgende ministers van Justitie gaven geen goedkeuring, omdat er in de samenleving juist om steeds meer hardvochtigheid jegens veroordeelde criminelen werd geroepen.”
Het was een van de redenen voor de Raad voor de Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) om op 9 mei van dit jaar het advies Levenslang herzien te publiceren. Daarin pleit de Raad ervoor om de beslissing tot gratie bij de minister weg te halen en bij de rechter neer te leggen. Minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind (D66) kondigde eerder dit jaar al aan om de gratieprocedure te heroverwegen, en bevestigde in juni dat hij het RSJ-advies wil gaan opvolgen.
Een van ons werd vorige week voor de RSJ gespeeld, in Rijksmonument De Remise in Den Haag. Na de voorstelling volgde een nagesprek met Otten, Kapteijn, Rudge en met Khalil, een van de gedetineerden op wie de voorstelling is gebaseerd. Aan het publiek vertelt hij dat hij zeven jaar lang de ‘buurman’ van Luc is geweest, en zelf deelnam aan de workshops van Otten. „Als je in de gevangenis iets creatiefs doet, word je vaak als een kind behandeld: of wat je maakt nou goed of slecht is, je krijgt altijd positieve feedback. Bij Christine was dat anders: ze schatte ons op waarde in, en ze kon ook stevige kritiek geven op wat we schreven. Dan voel je je als mens weer serieus genomen.”
Gratie
Khalil snijdt ook het onderwerp van de gratieprocedure aan. „Het probleem is dat het gros van alle levenslang gestraften geen idee hebben hoe ze voor gratie in aanmerking kunnen komen. Daardoor start het proces vaak jaren later dan eigenlijk mogelijk is.”
Han Moraal, de algemeen voorzitter van de RSJ legt uit dat de situatie in Nederland vrij uitzonderlijk is. „Er is bijna geen land in Europa waar levenslang echt levenslang is. Er is altijd wel sprake van een gratieproces dat ook daadwerkelijk tot gratie kan leiden of een andere mogelijkheid van vervroegde vrijlating. De Nederlandse overheid hoort garant te staan voor een humaan strafbeleid is en levenslange gevangenisstraf zonder feitelijke mogelijkheid op vrijlating, wat de praktijk in Nederland min of meer is, hoort daar niet bij. Op Curaçao, Aruba en Sint-Maarten wordt het verzoek tot voorwaardelijke vrijlating nu al door een rechter beoordeeld.”
Hoe ga je om met de pijn van emoties die je niet kan uiten en die je met niemand kan delen?
Khalid ex-gedetineerde
Volgens Moraal zijn ministers van Justitie altijd huiverig geweest over gratieverzoeken vanwege de roep om hardere straffen vanuit de maatschappij. „Maar in de praktijk zien burgers de redelijkheid van de strafmaat wel in, als je hen bij de besluitvorming betrekt. Ik was vroeger hoofdofficier van justitie in Groningen, en daar organiseerden we samen met Dagblad van het Noorden zogenaamde lekenrechtbanken. De burgers die daaraan deelnamen, kwamen ongeveer tot dezelfde uitspraken als de rechters in de zaak.”
Niet licht vergeten
Gevraagd wat ze van de voorstelling vonden, reageren de leden van de RSJ verdeeld. Sommigen zijn geraakt door de beklemdheid van de voorstelling, en vinden dat de werkelijkheid van gevangenisstraf zonder perspectief op vrijlating goed overkomt. Iemand zei de voorstelling niet licht te zullen vergeten. Een van de aanwezige rechters vraagt of Otten de voorstelling ook voor haar collega’s wil komen spelen.
Een andere rechter vindt de opstelling van de theatermakers aanmatigend, alsof zij zelf vanuit haar functie niet al lang en breed over het lot van levenslang gestraften heeft nagedacht. „Juist als RSJ-lid komen we veel met gedetineerden in aanraking, omdat we ook hun klachten behandelen en daar uitspraken over doen. Ik heb niet het idee dat de voorstelling nog iets aan mijn eigen ervaringen heeft toegevoegd.”
Wellicht dat de voorstelling daarmee voor een publiek van ambtenaren beter op zijn plek is. Een van ons wordt in november gespeeld op het ministerie van Justitie voor de minister en zijn ambtenaren.
