Hoe blijft Europa warm als Rusland de gaskraan dichtdraait?

Het was een „uitmuntend” gesprek, met een „betrouwbare partner”, twitterde voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen na afloop. Anderhalve week geleden had ze op een donderdagavond uitgebreid met „zijne hoogheid” de emir van Qatar, Tamim bin Hamad Al-Thani, aan de telefoon gezeten. Ze hadden het over de vraag of het kleine maar gasrijke Emiraat Europa misschien te hulp kon schieten, mocht Rusland in het conflict over Oekraïne op enig moment de gaskraan dichtdraaien.

Haar lovende woorden konden het gebrek aan concrete resultaten dat het gesprek had opgeleverd, niet verhullen. Sterker, een paar dagen later bleek dat mogelijke hulp niet voor niks kwam. De Qatari’s willen wellicht helpen, maar dan moet de EU wel een mededingingsonderzoek naar bestaande Qatarese gascontracten met EU-landen staken. Volgens de Europese Commissie staan die contracten eerlijke concurrentie in de weg, en leiden ze tot onnodig hoge prijzen. Zo moet Qatarees gas in het EU-land dat het kocht blijven, terwijl de Commissie juist wil dat gas vrijelijk kan stromen binnen de Unie, dat zou essentieel zijn voor een goed functionerende markt. De Commissie zwijgt voorlopig over de voortgang van de gesprekken.

Hulplijn

Het gesprek met de emir was niet de enige hulplijn die de EU had ingeschakeld. Europese politici op alle niveaus reizen en bellen momenteel de wereld rond om te kijken of er nog ergens landen zijn die Europa uit de brand kunnen helpen, mocht het rampscenario werkelijkheid worden. Europa haalt, ondanks alle inspanningen na twee vorige gascrises (in 2006 en 2009) om minder afhankelijk te worden van Russisch gas, nog altijd zo’n 40 procent van zijn gas uit Rusland. Voor sommige landen is dat zelfs bijna 100 procent. En hoewel het ooit ondenkbaar was dat Rusland zijn ‘gaswapen’ zou inzetten, zijn er nu toch analisten die daar anders over denken. Al was het maar omdat Rusland, als het bijvoorbeeld door westerse sancties wordt afgesloten van het internationale betalingssysteem Swift, niet meer betaald kan worden voor zijn gas. Waarom zou het dan nog leveren?

De Eurocommissaris voor Energie, Kadri Simson, probeerde het 4 februari nog in Bakoe, Azerbeidzjan. Ook al zo’n land waar de EU geregeld van alles op aan te merken heeft, als het gaat om het autoritaire gezag, de gebrekkige democratie en mensenrechtenschendingen bijvoorbeeld. Maar nu waren er vooral warme woorden. Simson bedankte na afloop van haar onderhoud met Energieminister Parviz Sjabazov de al bijna twintig jaar met ijzeren hand regerende president Ilham Alijev voor zijn „gastvrijheid” en het „warme welkom”, en noemde Azerbeidzjan een „strategische en betrouwbare energiepartner van de EU”. Concrete resultaten bleven ook hier overigens uit. Het enige wat Bakoe had gedaan, was „een duidelijke bereidheid” tonen om de EU te helpen mocht de kraan dicht gaan.

Maandag reisde EU-buitenlandchef Josep Borrell af naar Washington voor een persoonlijk gesprek met de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Antony Blinken, over een intensivering van de reeds bestaande ‘energiesamenwerking’. De Verenigde Staten zijn net als Qatar een grote producent van vloeibaar gas, zogeheten LNG. Borrell hoopt dat de Amerikanen daar misschien ook nog wat extra van kunnen leveren in geval van nood. Samenwerking is in dit verband overigens een ruim begrip: het zijn vooral de Amerikanen die Europa helpen. Andersom is daar – ook onder normale omstandigheden – weinig sprake van. Europa kijkt verder naar Noorwegen, Nigeria, Algerije en Australië.

Het waren opmerkelijk genoeg de Amerikanen die in eerste instantie het initiatief namen om Europa de winter door te helpen. Begin januari hadden functionarissen van de regering-Biden, zonder medeweten van Brussel, al gesprekken aangeknoopt met Qatar over hulpleveranties. Europa zelf had, na twee EU-toppen in het najaar van 2021 waar de energiecrisis al hoog op de agenda stond, nagelaten toen al te gaan zoeken naar nieuwe leveranciers.

Maar voor Washington was die bemoeienis niet per se een daad van barmhartigheid. De VS willen een sterk front met de EU vormen tegen Moskou, maar zijn gefrustreerd over de trage Europese besluitvorming over mogelijke sancties tegen Rusland. Door een alternatief aan te reiken, hoopte Biden een belangrijk pijnpunt weg te nemen bij de twijfelaars. Duitsland bijvoorbeeld aarzelt, omdat het bang is voor Russische repercussies en zelf zwaar leunt op Moskous gas.

Bondskanselier Olaf Scholz’ bezoek aan Washington maandag, om te praten over de Oekraïnecrisis, illustreerde dat ongemak nog maar weer. Waar Biden opnieuw expliciet waarschuwde dat er zware sancties zouden volgen mocht Moskou te ver gaan – hij zei dat hij „een einde zou maken” aan de Russisch-Duitse gaspijpleiding Nord Stream 2 – ontweek Scholz vooral vragen.

Chefsache

Natuurlijk is het de vraag of Rusland bereid is om alles op het spel te zetten: volgens een schatting zou hofleverancier Gazprom bij een regelrechte ‘gasoorlog’ met Europa dagelijks zo’n 200 à 230 miljoen dollar mislopen. Het stilleggen van gasinstallaties is bovendien een precair proces waarbij van alles mis kan gaan. En dan is er nog de reputatieschade. Afnemers houden niet van onbetrouwbare leveranciers. Dat geldt zeker ook voor China, een andere steeds belangrijker wordende afzetmarkt voor Rusland.

Rusland hecht dusdanig aan deze reputatie dat zelfs het Brusselse bureau ENTSOG, dat sinds de vorige gascrises elke vier jaar mogelijke rampscenario’s in kaart brengt, nimmer een scenario heeft uitgewerkt waarbij Moskou alle gaskranen dichtdraaide. Hooguit één tegelijk. Maar als Rusland zich in een hoek gedreven voelt, is zo’n stap toch niet meer onmogelijk, menen sommige analisten. Ook omdat Rusland zich dit, anders dan in de Sovjettijd, aanzienlijk makkelijker kan permitteren. Het land zit er financieel veel warmer bij, met dank aan de enorme olie- en gasinkomsten van de afgelopen jaren. De hoge gasprijzen van nu hebben bovendien als neveneffect dat een verlies van afzet deels wordt gecompenseerd door hogere winstmarges.

Of Europa’s inspanningen helpen, is de vraag. De Noorse premier heeft al gezegd dat zijn land nu al maximaal aan Europa levert. Australië, dat ook veel LNG exporteert, zit voor een belangrijk deel vast aan lucratieve langlopende contracten met China en Japan en gaat die niet zomaar openbreken voor de mogelijke tijdelijke nood van een verre bondgenoot.

Alleen Qatarees LNG kan wellicht een verschil maken. Qatar heeft aangegeven dat het mogelijk wil schuiven in zijn ‘bestellingen’, ten koste van Aziatische landen. Al is de vraag hoeveel precies. Sommige analisten denken dat het land alleen het als noodzakelijk onderhoud van installaties uitstelt een significante bijdrage kan leveren. Maar dat is riskant zakendoen voor het Emiraat. Dergelijke hoog-technische installaties zijn kwetsbaar en kostbaar: twee goede argumenten om niet uit te stellen.

Geen wonder dat Von der Leyen hoogstpersoonlijk de emir probeerde te bewerken. Als alles op het spel staat, wordt het Chefsache. Bemiddelaar Biden bedankte Al-Thani later met een persoonlijke uitnodiging op het Witte Huis, waar hij Qatar prees als „goede vriend” en „betrouwbare en capabele partner”.

‘Moeilijke maatregelen’

Alles bij elkaar zou vloeibaar gas volgens analisten hooguit een kwart van de eventueel wegvallende Russische leveranties kunnen vervangen. Eigen productiebronnen heeft Europa weinig. Het enige grote gasland naast Noorwegen is Nederland, en hier gaan de gasvelden juist dicht. Onderzoekers van de Brusselse denktank Bruegel stelden daarom vorige week dat er meer maatregelen nodig zijn om een potentiële gascrisis het hoofd te bieden; de alternatieven voor Russisch gas zijn simpelweg „niet genoeg”. En dat zullen „moeilijke en kostbare” maatregelen zijn.

Landen moeten bijvoorbeeld rekening houden met ingrijpende energiebesparingen: denk aan kantoren die sluiten en werknemers die verplicht thuis moeten werken, alsook energie-intensieve bedrijven die hun productie (nog verder) moeten terugschroeven. Stroomstoringen en ‘energierantsoenen’ zijn ook waarschijnlijk, volgens andere analisten.

En ten slotte moet er waarschijnlijk gas gedeeld worden, door landen die beter in hun voorraden zitten. Technisch gezien is dat nog niet zo eenvoudig (al is er veel verbeterd sinds de vorige gascrises). Maar politiek gezien is het een nog veel moeilijker verhaal. Landen moeten wel solidair wíllen zijn – en dat is altijd de vraag in onvoorspelbare tijden.

Mocht het goed gaan, dan zou Europa in ieder geval betrekkelijk schadevrij de winter kunnen doorkomen, aldus de denktank – iets korter als februari nog een echt koude wintermaand wordt. Maar als Rusland besluit de gaskraan voor meerdere winters dicht te draaien, dan zijn de problemen voor Europa niet goed meer te overzien. In dat geval wacht de EU „een kolossale uitdaging”. aldus de Bruegel-onderzoekers. Denktankjargon voor: nagenoeg onmogelijk.

Zelfs als Rusland helemaal niets doet, moet er een prijs worden betaald. Die wordt vooral gevoeld in de portemonnee. Alle nervositeit heeft de gasprijzen de afgelopen maanden naar grote hoogten gestuwd. In heel Europa kreunen consumenten onder torenhoge inflatie. Voorlopig lijkt daar geen einde aan te komen.

De Europese Commissie lijkt dat te beseffen. Maandag bleek dat Brussel ook nadenkt over een plan om de groeiende financiële pijn bij burgers te verzachten. Denk aan ‘interventies’ in het mechanisme waarmee gas- en elektriciteitsprijzen in Europa worden bepaald. Zo’n maatregel sloot Brussel eerder nog resoluut uit. Verslaafd zijn heeft een prijs.

Lees ook Is het een groot probleem als de toevoer van Russisch gas vermindert?