Het kaartspel werd vroeger gezien als duivels vermaak

Je kunt ermee heugen, bonken, wippen, zwikken en stiften. Eh, waarmee? En ook: toepen, pesten, jokeren, pokeren, klaverjassen, bridgen… Ah, speelkaarten!

Het is een vondst met de kracht van verbluffende eenvoud. Vier keer dertien kaarten, vier verschillende merktekens erop – harten, ruiten, schoppen, klaver. Plus twee extra kaarten, de jokers. Zo’n stapeltje is genoeg om een vrijwel eindeloze reeks spelletjes te spelen.

Eeuwenoud is deze klassieke combinatie van 54 speelkaarten. Hoe oud precies? Talloze bronnen geven antwoord op deze vraag, maar eenduidig zijn die niet. Zoals ooit het wiel zal het kaartspel op verschillende plekken zijn uitgevonden.

Her en der is te lezen dat koning Karel VI van Frankrijk in 1390 de eerste kaartspeler in Europa was. Het zou blijken uit een oude rekening. Karels boekhouder had een forse som geld aan een kunstenaar betaald om kaarten te beschilderen en vergulden. De koning, die geestesziek was, had een hofdame in zijn buurt om hem te kalmeren bij woede en waanbeelden. Zij deed dit onder andere door eindeloos kaartspelletjes met hem te spelen.

Het is een mooi verhaal. Het verklaart ook iets over de nog altijd kenmerkende beeldtaal op speelkaarten. Die stamt onmiskenbaar uit de late Middeleeuwen, met fraai uitgedoste koningen en koninginnen.

Straf op sjoemelen

Maar een primeur kan koning Karel in 1390 onmogelijk gehad hebben. Al in 1367 zijn in het Zwitserse Bern, als eerste in Europa, regels uitgevaardigd tegen valsspelen met kaarten. Vanaf dat moment volgt de ene stad na de andere landstreek, die de spelende mens op het rechte pad wil houden. Het Amsterdamse stadsbestuur zet in 1461 een stevige straf op sjoemelen met speelkaarten: het uitsteken van beide ogen.

Evenals dobbelstenen kennen speelkaarten een rijke traditie van heisa, als olie op het vuur van drankzucht en goklust. Grafisch ontwerper Hans Janssen wijdt hieraan enkele bladzijden in zijn boek Geschiedenis van de Speelkaart (1985).

Berucht in Antwerpen is ene Claes DeBlesere, een gokker, die omstreeks 1550 flink geld verdient aan valsspelen met kaarten. Tweemaal wacht hem een veroordeling wegens ‘bottereyen die hy int spel vander caerten geuseerd had’. De tweede keer wordt hij voor tien jaar uit de stad verbannen, nadat hij eerst – ‘behangen mit caertspelen’ – op het schavot een geseling heeft ondergaan.

Ook geestelijke voormannen tonen zich al vroeg bezorgd om kwade driften die bij kaartspelers kunnen loskomen. Een rondreizende Italiaanse monnik, Bernardinus van Siena, weet begin 15de eeuw mensenmassa’s op de been te brengen rondom ‘vreugdevuren der ijdelheden’. Alles wat tot zonde kan aanzetten, gaat in vlammen op: boeken, tekeningen, schilderijen. Én: speelkaarten, want die zijn ‘het prentenboek van de duivel’, in de ogen van de later heilig verklaarde prediker.

Wapengekletter

Drie eeuwen later ziet de Franse filosoof Voltaire die duistere zijde niet. Maar wel een andere: ‘Omdat mensen geen gedachten hebben om te delen, delen ze kaarten en proberen ze het geld van een ander te winnen. Idioten!’

Speelkaarten, verveling, liederlijk gedrag – iets van oorzaak en gevolg is in deze drieslag wel te vinden. Bijvoorbeeld op oeverloze zeereizen, als de tijd vooral bij windstilte kruipt. Een bron uit 1634 meldt dat speelkaarten aan boord van VOC-schepen onder geen beding als vertier zijn toegestaan. Op overtreding staat een pittige straf: acht dagen, in de boeien geslagen, leven op water en brood, plus twintig stuivers boete.

Ook andere zeereisverslagen maken melding van een strikt verbod op het kaartspel, vooral in de 17de eeuw. Enige acceptatie volgt wel in de 18de, maar in de ogen van veel predikanten blijft het geen genade vinden.

Een Middelburgse dominee, H. de Frein, schrijft in 1738 een pamflet van 68 pagina’s, vol vermaningen: ‘Het kaartspel wordt vergezeld door tijdverlies, geldquaestiën, onrechtveerdigen handel, gekijf, vloeken, lasteren, droefheid, ongenoegen, onverzadelijke verhitting en zotte verslaefdheid aan het spel, twisten en doodslagen.’

Een imago van zondig en duivels blijft ook hangen in legerkampementen, waar soldaten wachten op een veldslag. Verschillende oorlogsdagboeken maken melding van het verscheuren en/of verbranden van speelkaarten, vlak voordat de strijd begint. Het is een uiting van (bij-)geloof, om de duivel niet mee te nemen naar het wapengekletter.

Cowboy Gerard

Iets van dit verhaal is te herkennen in een episode die zich in de Tweede Wereld oorlog zou hebben afgespeeld. Een soldaat zit tijdens een kerkdienst te spelen met een stapeltje kaarten. Zijn luitenant vindt dat een respectloze daad. Na de dienst roept hij de soldaat ter verantwoording.

Zijn weerwoord: „Als ik naar de aas kijk, weet ik dat er maar één God bestaat. De twee vertelt me dat de Bijbel in twee delen verdeeld is. Bij de drie denk ik aan de Vader, de Zoon en de Heilige Geest.” Enzovoorts, tot en met: „De boer is de duivel. De vrouw herinnert me aan moeder Maria. Zie ik de koning, dan weet ik dat er slechts één grote Koning is.”

Geloof het of niet, deze wijsheden zijn een regelrechte hit op de illegale radiozender Veronica in 1965. Een diskjockey, Gerard de Vries (artiestennaam Cowboy Gerard), maakt furore met gesproken teksten bij countrymuziek. Zijn klapper Het spel kaarten is van oorsprong een Amerikaans verhaal, van ruim twee eeuwen oud.

Kennelijk raakt het een snaar in de wilde jaren 60, waarin ook speelkaarten hun duivelse masker hebben afgezet.

Deel en heers met deze kaartspellen

Keezenspel

Oudhollands bordspel, een combinatie van Mens erger je niet! en het kaartspelletje pesten.

Clown Games, 2-8 spelers, € 12,99

Qwixx

Dobbelspel, waarbij je zoveel mogelijk punten moet verzamelen, bij te houden op je eigen scoreblaadje.

White Goblin Games, 2-5 spelers, € 11,80

El Dorado

Bordspel, als een jungletocht: op expeditie naar een stad vol goud.

999 Games, 2-4 spelers, € 23,99

Beverbende

Geheugenspel. Iedere speler heeft vier kaarten ‘blind’ voor zich liggen, waarvan je er maar twee vooraf mag zien. Bij elke beurt komt een nieuwe kaart in het spel. Probeer kaarten met strafpunten kwijt te raken aan tegenstanders.

999 Games, 2-6 spelers, € 10,89

Grote Dalmuti

Spel met tachtig kaarten: een strijd tussen rangen en standen, om jezelf als koning aan de top te handhaven, of als dienaar omhoog te vechten.

PS-Games, 4-8 spelers, € 11,95

Kakkerlakkensalade

Spel met 128 kaarten: over groentes, die wel of niet door kakkerlakken zijn aangevreten – maar eigenlijk gaat het daar niet om. Waarover wel? Snelheid, héél goed opletten, je medespelers in de war brengen.

999 Games, 2-6 spelers, € 10,99

Boonanza

Spel met 128 kaarten. Kweek je eigen bonen op je eigen landjes. Wie krijgt de beste bonen en verdient hieraan het meest?

999 Games, 3-5 spelers, € 9,99

Koehandel

Spel met 40 dierkaarten en 55 geldkaarten. Verzamel zoveel mogelijk verschillende dieren per viertal (kwartet). Je kunt dieren veilen (aan alle spelers te koop aanbieden), of een ‘koehandeltje’ drijven met één van de spelers.

Ravensburger, 3-5 spelers, € 10,99

Keer op keer

Dobbel- en puzzelspel. Combineer kleuren en cijfers, om zoveel mogelijk vakjes aan te kruisen op je scorekaart.

999 Games, 2-6 spelers, € 15,99

Set

Een klassieker: twaalf kaarten liggen open op tafel, te combineren in drie verschillende vormen en/of kleuren. De snelste kijker/denker ziet de sets het snelst en wint.

999 Games, 2-8 spelers, € 15,99

Elixer mixer

Spel met 118 kaarten: tovenaars verzamelen enge spinnen en griezelige ogen om magische drankjes te brouwen.

Jumbo, 2-4 spelers, € 8,05