Het hedendaagse Marokko van Yto Barrada

Toen de Amerikaanse kunstcriticus Clement Greenberg (1909-1994) in 1959 stelde dat een goed kunstwerk in één blik te vangen was, kwam kunstenaar Frank Stella (1936) met de ultieme uitwerking van dat ideaal. Hij maakte een reeks Black Paintings, die opvielen in hun simpelheid en gebrek aan drama: het waren lijnen op zwarte vlakken. Stella gooide de kunstwereld ermee overhoop, werd gezien als ultieme minimalist en vatte zijn werk samen als „what you see is what you see”.

Dat is tegenwoordig een ongebruikelijke visie: inmiddels weten we dat iedereen een eigen blik meeneemt – en als je goed om je heen kijkt, zie je dat alles gekleurd is, zoals K. Schippers schreef in dezelfde periode dat Stella theoretiseerde over de neutraliteit van zwart. Maar hoe zit het met het gebrek aan drama? Hoe universeel is de dramaloosheid van een schilderij dat louter uit lijnen bestaat?

Lees ook dit interview met Stedelijk directeur Rein Wolfs: ‘Het Stedelijk heeft de arrogantie achter zich gelaten’

Wie de Marokko-serie bekijkt die Stella halverwege de jaren zestig maakte, zal geneigd zijn te bevestigen dat het weghalen van drama de kans op iets universeels vergroot. Stella abstraheerde tot in het extreme: alleen kleuren bleven over. Een stad in Marokko – Stella legde onder meer zijn beeld van Marrakech, Fez, Meknès en Rabat vast – kan je zo inderdaad zonder enige vorm van drama neerzetten. Neem bijvoorbeeld Marrakech (1964) dat uit niets meer dan fluorescerende rode en gele lijnen bestaat die samen naar het middelpunt toewerken. Je ziet wat je ziet, en er is weinig dramatisch aan een middelpunt – al is het in theorie altijd nog mogelijk om na te denken over het drama van het middelpunt (dat het niet aan de zijkant mag staan, het middelpunt dat vaak ook het diepste punt is of over de druk-vergrotende belangstelling die er altijd uitgaat naar het middelpunt), maar daar gaat het bij Stella niet om, dat is allemaal invulling. Stella werd de meester van het abstract minimalisme juist door het gebrek aan de behoefte er drama in te verstoppen.

Hobbelig pad

Dat dramaloosheid de universaliteit van een werk toch niet vergroot, toont de Frans-Marokkaanse kunstenaar Yto Barrada (1971), van wie nu de eerste solotentoonstelling in Nederland te zien is in het Stedelijk Museum, Amsterdam. Zij reageerde in 2020 op Stella met Four Times Casablanca (Casablanca was de Marokkaanse stad die Stella vergeten was). Op het eerste Casablanca-doek werkt ze eveneens toe naar een middelpunt. Waar Stella met industriële verf werkte, kiest Barrada voor natuurlijke producten als katoen en verf uit plantenextracten. Het resultaat is dat het materiaal drama met zich meebrengt: de lijnen zijn net niet helemaal strak en ook de ondergrond is geen egaal grijs, alsof het geheel een hobbelig pad is naar dat midden. Doordat het doek minder industrieel oogt dan dat van Stella wordt benadrukt dat dit geen neutraal vlak is, maar dat er een geschiedenis aan kleeft.

Barrada geeft Marokko met haar gebruik van materiaal zijn drama terug

Barrada – die ook met haar films en foto’s het hedendaagse Marokko vastlegt en in 2006 de Cinémathèque de Tanger oprichtte, het eerste filmhuis en cultureel centrum van Noord-Afrika – plaatst vraagtekens bij de abstractie van Stella. Hoe kan het dat zijn werk als ultieme uiting van abstracte kunst kan worden gezien, terwijl deze vormen en structuren al eeuwen voorkomen in islamitische kunst, vraagt ze zich af. Een goeie vraag, waarop het antwoord is: een gebrek aan kennis van andere dan westerse culturen. Volgens Barrada zelf is het antwoord „culturele toe-eigening”.

Gebrek aan empathie

Barrada’s achtergrond is dan ook totaal anders dan die van Stella – in haar eerdere werk was ze niet op zoek naar abstractie, en ze wilde juist altijd meer laten zien dan het plaatje, en de kijker bewust maken van wat niet direct te zien is en het vanzelfsprekende onder de loep nemen.

In haar fotoproject The Strait (1998) nam ze bijvoorbeeld de Straat van Gibraltar onder de loep. De nauwe waterweg is de grens tussen Marokko en Europa, en behalve een vluchtroute voor velen een graf. Met de recente installatie Tangier Island Wall (2022) wil Barrada ook meer laten zien dan wat er te zien is: het is een project over een eiland voor kust van de Amerikaanse staat Virginia dat door klimaatverandering in de zee verdwijnt.

Lees ook de recensie van Anne Imhof: Superster Anne Imhof in het Stedelijk: overgestileerd, larmoyant en pathetisch

Gebrek aan empathie en verbeelding heeft noodlottige gevolgen, laat Barrada zien. Dat maakt het interessant dat ze iets doet met die drama-loze Stella, die het land waarin Barrada opgroeide verbeeldde in gekleurde strepen. Met het natuurlijke materiaal geeft Barrada Marokko niet alleen zijn drama terug, ze herinterpreteert ook de westerse kunstgeschiedenis. Zo stelt ze de originaliteit van abstractie in de beeldende kunst aan de orde én plaatst ze in een moeite door het werk van Stella in een ander licht.

After Stella heet de serie die Barrada maakte – wat zowel ‘geïnspireerd door’ als ‘na’ Stella betekent. Casablanca is er in vergelijkbare strepen, zij het in grijs-wit, op andere doeken laat ze de kleuren vervagen. Opvallend genoeg ligt het middelpunt van het schilderij After Stella, Sunrise II, (2020) nu daadwerkelijk onderop. Barrada koppelt daarnaast op dit werk kleur – zoals ze vaker doet – aan het verstrijken van de tijd: kleur staat voor veroudering en verval. En zoals elke kleur betaamt, zelfs fluorescerende, ze verbleken naarmate ze ouder worden. Het kan zijn dat Barrada het alleen om het verstrijken van de tijd te doen is, maar al dan niet bewust verbleekt ze met haar herinterpretatie van de geschiedenis ook Stella.