Heilige natuur volgens de Rozenkruisers

Voor Hermes is alles wat in de mens is als microkosmos, ook in de macrokosmos. „Zo boven, zo beneden”. Alles in het universum is bezield met goddelijke kracht. Bijgevolg heeft ieder mens iets goddelijks in zich. Met dat goddelijke in jezelf kun je, door oefening langs die mystieke weg, los komen van het aardse, in contact met het eeuwige goddelijke. Een verlossing dus, door intuïtieve goddelijke kennis in jezelf (gnosis, Grieks voor kennis, noemen ze dat).

Dat is andere koek dan wat de christelijke kerken verkondigen, vooral strenge protestanten. Volgens hen is de mens een nietige aardse worm, zonder vrije wil, beladen met erfzonde en volledig overgeleverd aan Gods genade: ‘Sola gratia’. Voor Hermes heeft de mens wel een vrije wil en geen zondige natuur. (De Egyptische scheppende kracht is androgyn, man-vrouw ineen, en seks, man-vrouwvereniging, is een goddelijke viering daarvan).

Voor de Rozenkruisers is de mens in navolging van Hermes „een mondig wezen dat leeft in overeenstemming met de goddelijke natuur en dat door zijn daden de natuurlijke wereld kan helpen herstellen in zijn oorspronkelijke staat”, aldus het boek Goddelijke Wijsheid, Goddelijke natuur van de Embassy of the Free Mind.

Het goddelijke in de mens én in de natuur

Rond 1600, toen katholieken en protestanten in Duitsland elkaar op leven en dood bestreden, aan de vooravond van de Dertigjarige oorlog, was dat een hoopvol, revolutionair geluid. Een uitweg uit de crisis bieden, dat wilden de eerste Rozenkruisers, een groep protestantse vrijdenkers verbonden aan de universiteit van Tübingen.

Zij schreven drie manifesten (op de expositie te zien), die tussen 1614 en 1616 in druk verschenen, om de wereld te verbeteren. Het was een spirituele heilsboodschap in donkere tijden, waarbij in 1604 ook nog een onheilspellende nieuwe ster (een ontplofte ster, een supernova) aan de hemel verschenen was.

Nadrukkelijk pleitten de Rozenkruisers voor vrede, tolerantie en christelijke naastenliefde – voor iedereen. Als vrijdenkers zagen ze waar starre (religieuze) dogma’s toe leidden: godsdiensttwisten. Liefde en magie was hun antwoord.

Mysterieuze ridder

Ze verpakten hun boodschap in fictie, in een spannend verhaal over een mysterieuze middeleeuwse ridder genaamd Christiaan Rosenkreuz (Rozenkruis; die naam bevat al natuur + christendom-symboliek). Die had op reis in Egypte en Marokko oude wijsheid over wiskunde, magie, de kabbala, religie opgedaan.

We lezen in de manifesten dat „…de gehele grote wereld [als het ware] aanwezig is in een klein mens, wiens godsdienst, politiek, gezondheid, ledematen, natuur, taal, woorden en werken, alle in één klank en in een melodie harmoniëren met God, hemel en aarde.”

Om zijn kennis te delen, richtte ridder Rozenkruis de Broederschap van het Rozenkruis op. De schrijvers van de manifesten beweerden dat zij in het supernova-jaar 1604 het graf van de ridder geopend hadden, en wilden nu zijn kennis met de wereld delen. Hoe je tot hoger inzicht kon komen, alsof je door een geestelijk alchemistisch proces ging, werd in het slotdeel gegeven: Chymische Hochzeit – Het Chemisch Huwelijk.

De Rozenkruisers wilden behalve een spiritueel-christelijke revolutie ook de wetenschap vernieuwen. Op universiteiten werden toen overwegend klassieke boeken bestudeerd. De Rozenkruisers wilden juist dat de natuur onderzocht werd: daar was echte wijsheid en kennis te vinden. Bovendien wilden ze in lijn met de rebelse Zwitserse arts Paracelsus (1493-1541), die de Duitse Hermes genoemd werd, mensen gratis genezen. Paracelsus was een succesvol maar omstreden en opgejaagde arts. Hij bepleitte studie van de natuur, en hij gebruikte alchemie om uit planten geneesmiddelen te puren.

Ophef in heel Europa

De Rozenkruisers-manifesten zorgden voor ophef in Europa. Ze werden verketterd en bewonderd. In 1615 verscheen in Nederland al een vertaling. Het ideaal van de Rozenkruisers was dat in broederschappen van vrijdenkers nieuwe wetenschappelijke en spirituele inzichten, het innerlijk licht, besproken werden. Dat moest vaak in het geheim. Het Britse wetenschappelijk instituut The Royal Society, opgericht in 1660 komt waarschijnlijk voort uit zo’n geheim of ‘onzichtbaar’ Rozenkruisersgenootschap, volgens historica Frances Yates.

De Rozenkruisers en hun spirituele, mystieke visie bleven door de eeuwen heen invloedrijk. De Vrijmetselaars, een verwante stroming, namen teksten van hen over. Rozenkruisers-ideeën inspireerden ook de Theosophical Society en het Antroposophische Gesellschaft, die rond 1900 werden opgericht.

In feite vormt het gedachtengoed dat de Rozenkruisers doorgaven, over de oude mystieke goddelijke kennis, de gnosis, de derde Europese cultuurstroom, naast de kerkelijke religie en de wetenschap. Die derde stroom is minder bekend, maar wel invloedrijk, volgens historicus Gilles Quispel. Vrijmetselaar Mozart componeerde de opera Die Zauberflöte over de Egyptische magische weg naar ‘het Licht’. Theosoof Mondriaan wilde met zijn kleurvlakschilderijen een hogere, universele harmonie verbeelden.

Voor deze Rozenkruisers-expositie zocht de EFM-stichting samenwerking met de Kloss Nederlandse Vrijmetselaarsbeweging. Zij hebben ook veel oorspronkelijke Rozenkruisers-publicaties in hun Haagse bibliotheek. Daarvan is in EFM nu een aantal te zien. En die bibliotheek van de ‘Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden’ werkt met de BPH samen aan een uitgebreide, gecombineerde Rozenkruisers-bibliografie.

Als in 2025 Amsterdam zijn 750-jarig bestaan viert, hoopt de EFM met verschillende musea samen een grote tentoonstelling te maken om te laten zien dat Amsterdam een stad was en is van vrijdenkers en spiritualiteit. Daarvoor heeft EFM cultureel programmeur Han Bakker, oud-directeur van de Dogtroep, in de arm genomen. Die werkt aan een grote tentoonstelling die moet laten zien wat de grote religies het Jodendom, de Islam en het Christendom verbindt. Wat je nu al in het klein op de expositie in de Embassy of the Free Mind kunt zien, zie je dan in het groot.