Het publiek in een theater in een buitenwijk van Moskou werd vrijdagavond wreed opgeschrikt door de grootste terroristische aanslag in de Russische hoofdstad in ruim twintig jaar. Het dodental staat inmiddels op 133 en zaterdag stonden er voor ziekenhuizen nog lange rijen van vrijwilligers om bloed te doneren voor de talrijke gewonden. Vertwijfeld vragen veel inwoners zich af hoe het zover heeft kunnen komen, ondanks waarschuwingen die de laatste weken al circuleerden over een op handen zijnde aanslag. Vijf vragen over de grootste aanslag in Moskou sinds 2002, toen er – eveneens in een theater – ruim honderd doden vielen.
1 Hoe verliep de aanslag?
De aanval begon net voor acht uur ’s avonds, vlak voor het begin van een concert van de Russische rockgroep Piknik in een zaal in Crocus City Hall, een complex in de buitenwijk Krasnogorsk. Vier mannen in camouflagekleding betraden het auditorium en schoten om zich heen met automatische geweren. Het orkest, dat klaar zat achter het gordijn, wist te ontkomen via het podium, net als een deel van het publiek. De aanvallers stichtten vervolgens brand in de zaal, mogelijk met molotov-cocktails.
Volgens de autoriteiten zijn er tenminste 133 mensen gedood en zijn er 145 gewonden, zestig van hen in kritieke toestand. Naast schot- en brandwonden werden concertgangers onder de voet gelopen of raakten ze verstikt door de rookontwikkeling in de catacomben van het complex. Op een toilet zouden tien lichamen zijn geborgen. De politie en hulpverlening waren volgens aanwezigen zeer laat ter plaatse.
2 Kwam de aanslag onverwachts of waren er aanwijzingen vooraf?
De Verenigde Staten hadden de Russen eerder deze maand gewaarschuwd dat Amerikaanse inlichtingendiensten informatie hadden opgepikt dat Islamitische Staat Khorasan, de Afghaanse tak van IS, aanslagen beraamde. Mogelijk zouden die al binnen enkele dagen plaatsvinden. De Amerikaanse ambassade in Rusland maande met het oog daarop op 7 maart Amerikaanse burgers zich de komende 48 uur verre te houden van publieke bijeenkomsten, inclusief concerten.
President Poetin wees zulke waarschuwingen afgelopen dinsdag nog boos van de hand als provocaties. „Dit lijkt op regelrechte chantage”, zei hij, „met de bedoeling om onze samenleving te intimideren en te destabiliseren”.
Ook was bekend dat IS, dat in 2019 zijn laatste bolwerk in Syrië verloor, de laatste maanden weer actiever in het buitenland was geworden. In Iran had IS-K in januari van dit jaar al een grote aanslag in het zuiden van het land gepleegd, waarbij 84 doden vielen.
Europese inlichtingendiensten wisten naar eigen zeggen recent enkele aanslagen te verijdelen. Ook de Russische FSB zelf, de opvolger van de KGB, meldde begin deze maand een aantal islamitische fundamentalisten te hebben gedood die een aanslag op een synagoge in Moskou zouden hebben willen plegen.
3 Hoe reageert president Poetin nu?
Vladimir Poetin, die nog maar enkele dagen geleden voor de vijfde keer de overwinning claimde in de presidentsverkiezingen, bracht de aanslag zaterdagmiddag in een verklaring in verband met Oekraïne. Hij stelde dat vier verdachten van de aanslag die werden aangehouden op weg waren naar Oekraïne, dat ze een vluchtweg zou hebben geboden. Er waren volgens Poetin in totaal elf aanhoudingen verricht. Hij vergeleek de terroristen met nazi’s. „Net zoals de nazi’s ooit bloedbaden aanrichtten in de bezette gebieden, besloten ze een show-executie te organiseren, een bloedige intimidatie.” Poetin riep op tot eenheid van burgers en „onze kameraden aan het front”: „Niemand zal in onze multi-etnische samenleving het giftige zaad van onenigheid, paniek en onenigheid kunnen zaaien.”
Lees ook Poetins ‘verkiezingszege’ geeft het startschot voor zijn nietsontziende staatsterreur
Een IS-aanslag komt het Kremlin zeer slecht uit. Het wenst geen anti-islamitische sentimenten nu Rusland zich richting Arabische wereld positioneert als bondgenoot van de islam. Ook rekruteert het leger onder Centraal-Aziatische migranten: na dienst in Oekraïne krijgen zij het Russisch staatsburgerschap aangeboden.
Ook de acties van de Russische inlichtingendienst FSB, de vroegere KGB, weerspiegelen de veranderde prioriteiten van het Kremlin. Een decennium geleden was de FSB sterk gericht op het voorkomen van aanslagen door islamitische fundamentalisten. In 2013 voorkwam ze er naar eigen zeggen ruim tachtig, blijkt uit een staatje van de Russische krant in ballingschap, Novaya Gazeta. In 2023 was dat gedaald tot 4. In datzelfde jaar werden er volgens de FSB echter ruim dertig Oekraïense aanslagen verijdeld.
4 Zijn de daders gepakt en wat is er over hen bekend?
In totaal zijn er tot nu toe elf mensen gearresteerd, op verdenking van betrokkenheid bij de aanslag, aldus de directeur van de geheime dienst FSB. Daarbij zitten ook de vier vermeende daders. Rond half negen zaterdagochtend meldde Telegramkanaal Baza, dat goede bronnen heeft bij de Russische veiligheidsdiensten, dat er enkele mannen waren aangehouden bij het dorpje Tjoply in de regio Brjansk, niet ver van de Oekraïense grens. Na een kort vuurgevecht zou hun auto, een witte Renault, over de kop zijn geslagen. Twee mannen zouden ter plekke zijn gearresteerd, vier anderen zouden het bos in zijn gevlucht. In de auto zouden wapens en munitie zijn aangetroffen, alsmede vier paspoorten van burgers van de Centraal-Aziatische staat Tadzjikistan.
Dat zou de bewering van het Kremlin tegenspreken dat de daders ‘relevante contacten in Oekraïne hadden’. Het ministerie van Buitenlandse Zaken van Tadzjikistan spreekt evenwel van ‘fake news’: twee van de door Baza genoemde burgers, Nasridinov Makhmadrasul en Ismonov Rivozhidin, zouden op 26 november naar Tadzjikistan zijn teruggekeerd en zich daar nu bevinden.
De Oekraïense president Zelensky ontkent enige betrokkenheid bij de aanslag, het ministerie van Buitenlandse Zaken van Oekraïne noemt de Russische aantijgingen een „geplande provocatie” om de „anti-Oekraïense hysterie” aan te wakkeren en een nieuwe mobilisatie te rechtvaardigen. Het ministerie verwees naar de bomaanslagen op flatgebouwen bij de eerste verkiezingscampagne van Poetin in 1999, volgens de autoriteiten gepleegd door Tsjetsjeense terroristen, maar volgens velen in werkelijkheid door de FSB zelf: „Er zijn geen rode lijnen voor Poetins dictatuur. Die is bereid de eigen burgers te doden met politieke oogmerken.”
5 Kan Islamitische Staat inderdaad achter de aanslag hebben gezeten?
Al kort na de aanslag stelde IS-K zelf zich via een bericht op Telegram verantwoordelijk voor de aanslag. De organisatie voegde er nog aan toe dat de daders waren ontkomen. Ooggetuigen die in Crocus City Hall aanwezig waren meldden ook dat de daders baarden droegen, wat er op zou kunnen duiden dat het inderdaad om islamitische fundamentalisten ging.
Ook de aanhouding van de auto met Tadzjieken bij Brjansk zou daar op kunnen wijzen. Een van de arrestanten, die op 4 februari uit Turkije zou zijn gekomen, zou tijdens zijn ondervraging, ook weer in een filmpje dat via Telegram werd verspreid, hebben toegegeven dat hij een aanbod had gekregen om voor geld mensen te doden. De naam van zijn opdrachtgever zei hij niet te kennen. Het zou om „een medewerker van een prediker” zijn gegaan.
De Russische autoriteiten hebben tot dusverre niet bevestigd dat de aanslag het werk van IS-K was, al is dat van Amerikaanse zijde wel nadrukkelijk gesuggereerd. Een Amerikaanse deskundige, anti-terrorisme analist Colin P. Clarke, wees er in The New York Times op dat IS-K juist de laatste paar jaar vaak felle kritiek op het Rusland van president Poetin had geuit. „IS-K beschuldigt het Kremlin ervan het bloed van moslims aan zijn handen te hebben, waarbij het verwijst naar Moskous interventies in Afghanistan, Tsjetsjenië en Syrië.”
Lees ook Dodental aanslag Moskou loopt op naar 133, reddingswerk gaat door
