‘Geld kun je niet eten, de natuur zal je eeuwig voeden’

Op een ochtend in juli, nadat de Braziliaanse inheemse filosoof, schrijver en milieuactivist Ailton Krenak (68) een speech heeft gegeven op een grote Pan-Amazone conferentie, gebeurt er iets bijzonders. Terwijl studenten op het universiteitscomplex dat aan de Amazonerivier ligt hun lunch nuttigen en genieten van het uitzicht, beginnen de takken van een boom boven hen heen en weer te schudden. Verschrikt kijken ze op. Het geritsel wordt heviger. Plotseling zien ze hoe een enorme leguaan verschijnt en zich naar het uiterste punt van de takken manoeuvreert. Dan laat het dier zich in een vrije val naar beneden storten en plonst de rivier in. Verbluft kijken de studenten hoe de leguaan wegzwemt, zijn kop boven water, mee met de stroming van het water.

Ecologische afgrond

Ailton Krenak – aan wie dinsdag een Prins Claus Award wordt toegekend voor zijn inzet de inheemse cultuur en natuur te beschermen – zou deze situatie kunnen beschrijven als een moment van inzicht dat mensen niet het middelpunt zijn van alles. Ook dieren en de natuur eisen hun plek op. En ze zullen ons, als we onze levensstijl die draait om consumptie en geld verdienen niet aanpassen, met de stroom in de rug gaan inhalen.

In boeken en lezingen bekritiseert Krenak fel hoe sinds de koloniale tijd de natuur in Brazilië en de rest van wereld is opgeofferd aan de ‘ontwikkeling’ van vooral het westen. Terwijl je geld – aldus een inheemse zegswijze – niet kunt eten, maar de natuur je eeuwig zal voeden, mits je goed met haar samenleeft.

De mensheid, zo stelt Krenak, staat door industrialisatie voor een ecologische en economische afgrond van ziekten en milieurampen. Maar het is nog niet te laat om dat in te zien en te veranderen, stelt hij. Om verdere milieurampen te stoppen moeten we een nieuwe vorm van dromen omarmen, die ons in staat stelt onze plaats in de natuur die we nu verloren hebben terug te krijgen.

In zijn recente boek Ideeën om het einde van de wereld uit te stellen beschrijft Krenak hoe de Covid-19-pandemie de mensheid tot tijdelijke stilstand dwong. Het herinnerde ons eraan dat we kwetsbaar zijn, en sterven als ze onze lucht een paar minuten afsluiten. Voor het uitwissen van de mensheid is geen ingewikkeld oorlogssysteem nodig.

Ailton Krenak behoort tot de groep Krenak-inheemsen die leven rondom de rivier Rio Doce in de deelstaat Minas Gerais in het zuidwesten van Brazilië. Hij is een van belangrijkste hedendaagse denkers van Latijns-Amerika en schrijvers in Brazilië en maakt zich als milieuactivist en voorvechter van inheemse rechten hard tegen verdere vernietiging van de natuur en uitroeiing van de inheemsen.

Het gebied waar Krenak vandaan komt wordt al eeuwenlang, sinds de kolonisatie, geteisterd door landonteigeningen en andere conflicten tussen inheemsen en grootgrondbezitters. In de streek vestigden zich veel grote mijnbouwbedrijven voor de winning van goud, mineralen en ijzererts. In 2015 kwam het gebied in het nieuws door een grote natuurramp: een dam van mijnbedrijf Vale brak, tientallen mensen overleden en grote modderstromen stroomden de Rio Doce in. Waren de Krenak ooit met zo’n vijfduizend leden, doordat ze opgejaagd, verdreven en uitgemoord zijn, zijn er nu nog maar honderdvijftig Krenak-inheemsen in Brazilië.

Bedreigd

Ook Ailton Krenak maakte het opjagen mee als kind, vertelt hij een volle zaal op de Federale universiteit van Belém tijdens de Amazone-bijeenkomst, waar door leden van inheemse organisaties, leiders en milieuactivisten van alle Amazonelanden werd gepraat over de staat van het grootste tropisch regenwoud ter wereld.

De ontbossing gaat in zo’n rap tempo dat de noodtoestand uitgeroepen moet worden, volgens de deelnemers. „Wij, mijn familieleden en voorouders, verstopten zich in de bossen”, aldus Krenak, wiens deelname aan de conferentie eerst was afgeblazen omdat hij, net als veel andere inheemse leiders, wordt bedreigd. Vooral sinds het aantreden van de ultrarechtse regering Bolsonaro, die een voorstander is van het openstellen van de Amazone voor economische doeleinden en het terugdringen van inheems land, is het leven voor activisten gevaarlijker geworden: vorig jaar werden meer dan dertig leiders en milieuactivisten in Brazilië vermoord. „Tijdens mijn tienerjaren sloeg ik met mijn vader herhaaldelijk op de vlucht omdat ons land werd ingenomen door landeigenaren en mijnbedrijven”, gaat Krenak verder. „Op mijn zeventiende vestigden we ons in het zuiden van Brazilië, in Paraná, daar leerde ik lezen en schrijven”.

Krenak werd journalist en schrijver en is in Brazilië uitgegroeid tot een belangrijke vertegenwoordiger van de inheemse volkeren. Hij werd in een klap bekend toen hij live op televisie, tijdens een van de debatten over de nieuwe grondwet van 1988 en de positie voor inheemsen, zijn gezicht zwart verfde met rituele symbolen van rouw. In diezelfde periode steunde hij de strijd van milieuactivist en voormalig rubbertapper Chico Mendes tegen de aanleg van wegen en grote fazenda’s in de Amazone. In 1988 werd Mendes vermoord om zijn activisme. Ailton Krenak werd medeoprichter van verschillende inheemse rechtenorganisaties zoals de União dos Povos Indígenas (Unie van inheemse volkeren) en de Alliantie van in de jungle levende volkeren.

In zijn boek vertelt Krenak over de Rio Doce. „We noemen die ‘Watu’, grootvader. We zien de rivier als een persoon, niet als een hulpbron zoals de westerse economen.”

En als kind leerde Krenak dat ook de bergen een karakter hebben, en dat je bergen kunt ‘lezen’. „In het dorp waar ik opgroeide, kijken de mensen elke ochtend naar de berg om te zien of het een goede dag wordt, of dat ze beter binnen kunnen blijven. Soms lijkt de berg humeurig, dan kun je beter binnen blijven. Maar soms ontwaakt de berg in volle glorie en ziet hij er prachtig stralend uit – met witte wolken rond de toppen. Dan weten we dat het een goede dag wordt.”

Krenak ontvangt de Prins Clausprijs op een kritiek moment. De klimaatcrisis wordt door droogte en overstromingen steeds duidelijker. De inheemse wijsheid uit zijn boeken lijkt verder van ons af te staan dan ooit.

Luis Manuel Otero Alcántara

De Cubaanse performancekunstenaar Luis Manuel Otero Alcántara (1987) zal het nieuws van de Prins Claus Award ontvangen in zijn cel. In juni 2021 werd hij weer eens opgepakt en zit nu nog steeds vast. Aanleiding was een video die hij op Instagram had geplaatst. Hij vroeg erop mensen mee te doen aan een demonstratie voor de vrijheid van meningsuiting. Alcántara is de leider van het San Isidro Collectief dat opkomt voor cultuurrechten en vrijheid van meningsuiting in Cuba. Ook is hij medeoprichter van het online Museum van Dissidenten, een openbaar kunstproject dat de kunst van Cubaanse dissidenten viert. Door zijn performancekunst en interventies is Alcántara meerdere malen gearresteerd. In 2017 vanwege het bezit van ‘illegale bouwmaterialen’ toen hij een alternatieve Biënnale opbouwde in Havanna. Twee jaar later omdat hij bij een performance een Cubaanse vlag om zijn schouders had gedrapeerd, terwijl dat in strijd zou zijn met hoe je met een Cubaanse vlag omgaat.

May al-Ibrashy

„Heritage is ours”, vat de Egyptische architect May al-Ibrashy haar werk samen. Vanuit het platform Athar Lina wil ze erfgoed behouden, mensen bewust maken van het belang en het inbedden in het maatschappelijk belang. „Als mensen erfgoed zien als bron waar ze van kunnen profiteren, zullen ze harder hun best doen die te behouden. Dat doen we door onderwijs, handwerk en kunst dat gericht is op erfgoed. De lokale gemeenschap is daarbij essentieel voor het behoud ervan.” Al-Ibrashy krijgt de Prins Claus Award niet alleen voor haar inzet en het betrekken van de lokale gemeenschappen bij het behoud van dat erfgoed, maar ook voor het ‘herschrijven’ van de geschiedenis door het behoud van erfgoed te koppelen aan de lokale gemeenschap. „Kunst en cultuur zijn de beste manieren voor mensen om hun horizon te verbreden en bestaande dogma’s uit te dagen. Kunst heeft het vermogen ons te raken ongeacht cultuurverschillen. We hebben de verantwoordelijkheid om op intellectueel niveau stappen te zetten om die cultuurverschillen te overbruggen, maar ook om genuanceerd te kijken naar het begrip van andere kunsten en culturen.”

Hassan Darsi

„Het verlangen naar verandering in de samenleving was enorm en ik moest artistieke vormen vinden om daarmee te kunnen omgaan”, mailt de Marokkaanse kunstenaar Hassan Darsi (1961). Toen hij zich na zijn opleiding in Europa in Casablanca vestigde, merkte hij dat kunst werd gedomineerd door conventionele kunst. Er was weinig ruimte voor jonge kunstenaars om zich te ontwikkelen en richtte daarom La source du Lion op, een collectief waar kunstenaars, journalisten, studenten en het publiek de rol van kunst in de samenleving kunnen bediscussiëren. „Dat begon in 1995 en tot op de dag van vandaag hebben we artistieke projecten die afwijken van wat in Marokko gangbaar is. Het was voor mij een kwestie van overleven om me te kunnen uiten.” Opvallend was zijn project L’Hermitage Park in Casablanca waar hij met bewoners een plan maakte voor kunst en gemeenschappelijke ruimtes. „In een samenleving kan elk woord dat afwijkt als een bedreiging worden opgevat. Het kennisnemen van elkaars kunst en cultuur leidt tot een samenlevingsmodel dat openstaat voor verschillen, en schept een samenleving waar het territorium een poëtische wordt.”

Alain Gomis

„Met mijn kunst probeer ik zo subtiel en eerlijk als kan de maatschappij te beïnvloeden. Maar ik zal mensen nooit kunnen opdringen wat ze te doen.” Met deze woorden omschrijft de Senegalese filmregisseur en scenarioschrijver Alain Gomis (1972) zijn werk. Hij is bekend van zijn films L’Afrance (2001), Andalucia (2017), Aujourd’hui (2021). Zijn film Félicité (2017) – over een vrouw op zoek naar geld om de beenamputatie van haar zoon te voorkomen – kwam op de shortlist van de Academy Awards voor Beste Buitenlandse film en won een Zilveren Beer (Grand Jury Prize) tijdens de Berlinale.

In 2018 richtte hij het Yennenga Center op om filmproducties van het continent te stimuleren en jonge talenten op te leiden. Hij krijgt de Prins Claus Award voor het toegankelijk maken van film voor de Senegalese gemeenschap en om maatschappelijke onderwerpen voor een breed publiek toegankelijk te maken door zijn „effectieve en empathische manier van vertellen”. Gomis zelf hoopt dat culturele verschillen door kunstenaars zijn te overbruggen, waarbij „sommige kunst lokaal is bedoeld maar de wereld verovert, en sommige kunst universeel moet zijn maar nog niet eens voorbij de straathoek komt”.

María Medrano

„We creëren omdat we moeten breken met iets wat ons beperkt of ons ongemakkelijk maakt”, vermoedt de Argentijnse schrijver, dichter en activist María Medrano (1971). In haar land strijdt ze onder meer voor de rechten van vrouwen in Argentijnse gevangenissen. Voor haar is werken vanuit een collectief essentieel. „Zo proberen we de wereld leefbaarder te maken. In mijn werk rebelleer ik tegen een onrechtvaardige wereld, en hoop ik de status quo te beïnvloeden en te verleggen.”

Medrano richtte YO NO FUI op nadat ze in 2002 poëzieworkshops had gegeven in vrouwengevangenissen. Drie jaar later richtte ze uitgeverij Tinta Revuelta op om het werk van de lhbtq+ers die aan de workshops hadden meegedaan uit te geven. Poëzie als middel om kansen te creëren en gemarginaliseerde vrouwen een kans te geven op terugkeer in de maatschappij is een van de redenen dat Medrano de Award is toegekend. „Kunst is een hulpmiddel dat ons in staat stelt om andere werelden te bouwen en om vluchtlijnen te creëren in relatie tot macht. Cultuurverschillen zijn daarbij een rijkdom, want zo komen de meest uiteenlopende nuances, betekenissen, tekens en aandoeningen erin tot uitdrukking.”