Femke Heemskerk: ‘Iedereen is zó hard tegen elkaar, je uitspreken is moeilijk’

Na bijna twee uur praten in een café bij Femke Heemskerk op de hoek in Amsterdam-Oost zegt ze dat ze het interview wel écht vooraf wil lezen. Ze ziet al helemaal voor zich dat er straks een kop boven komt te staan als ‘Femke Heemskerk vindt het leven best zwaar’. Een beetje grappend, een beetje serieus. Ik beloof haar lachend dat dát niet zal gebeuren.

Dat gezegd hebbend: Femke Heemskerk (35), tienvoudig Europees kampioen, negenvoudig wereldkampioen én een keer olympisch kampioen zwemmen, vindt het leven nu ze alweer anderhalf jaar een normale sterveling is best zwaar.

Hét leven, de wereld, de maatschappij. Niet háár leven. Ook al is daarin een hoop veranderd. Ze verhuisde van Eindhoven, waar ze eigenlijk alleen woonde vanwege het zwemmen, naar Amsterdam, waar veel vrienden woonden en wat dichter bijhet Roelofarendsveen waar ze vandaan komt. Ze brak met de man met wie ze net getrouwd was en kreeg – voor het eerst – een relatie met een vrouw, schrijfster Maartje Wortel. Ze werkt drie tot vier dagen per week in boekhandel Athenaeum, ze volgt een opleiding haptonomie, ze danst op woensdag, probeert op zondag te boksen. Kortom: ze propt haar weken vol, typisch iets voor haar, zegt ze. En dan vraag je je af waar ze nog de tijd vindt om zich zo druk te maken over de wereld als ze inmiddels doet.

Maar we beginnen bij de boekhandel. Mensen die haar niet goed kennen, onder wie ikzelf, kwamen er pas achter dat ze daar werkt na een column in het laatste Amsterdam-katern van NRC. Daarin schreef schrijver Guus Luijters in een vroeger-was-alles-beter-stukje over de teloorgang van het instituut Athenaeum, waar hij „niets en niemand” meer herkende en waar nu „meisjes” in glazen hokjes hem hielpen. Hij had het boek Lieux van de Franse schrijver Georges Perec besteld, maar dit „meisje”, Femke, dacht dat híj zo heette. Dichteres Lieke Marsman las het en schreef op Twitter: wist deze man wel wie zíj was!?

Nou nee dus, maar dat was geen verrassing voor Heemskerk. Toen ze hiervoor bij reumazorgcentrum Reade – daar werkt haar zus – achter de balie zat, werd ze consequent herkend. Maar, zo zegt ze lachend, het blijkt dat boekenliefhebbers en sportliefhebbers minder overlap hebben. Doet er niet toe, vindt Heemskerk alleen maar prima.

Nee, wat ze wél jammer vond, was dat Luijters haar had staan uitlachen, althans, zo voelde dat voor haar. Dit en haar naam in die column had toch indruk gemaakt, wel even nagezongen. „Ik zit natuurlijk in een heel grote transitie, van een zwemcarrière naar nieuw werk en dan word je daar eigenlijk op gepakt. Ik voel me best kwetsbaar op die plek. Ik denk nu wel even na als ik de telefoon opneem en zeg: ‘met Femke’. Weet je, ik doe ook maar mijn best.”

Lees ook dit interview met Heemskerk bij haar afscheid als zwemster in 2021

Het werd in ieder geval wel de aanleiding om met Heemskerk te gaan praten over haar nieuwe leven als ex-sporter. Ze heeft het in de boekhandel overigens verder uitstekend naar haar zin. Aan haar liefde voor boeken ligt het sowieso niet, als zwemster las ze al heel veel, zat ze met andere Nederlandse zwemsters in een appgroep waarin ze voorafgaand aan elke reis bespraken welke boeken ze gingen meenemen.

Het is ook de liefde voor boeken, en andersom de liefde voor zwemmen, die haar samenbracht met Maartje Wortel. Leuk verhaal wel: ze volgden elkaar al op Instagram en Heemskerk reageerde op een dag op een foto van het dekbed van Wortel, een zwembad met van die lijnen erin, en zo raakten ze aan de praat. Inmiddels wonen ze samen.

Afwijken van de norm heeft de queergemeenschap veel gebracht, je zíét elkaar sneller

Je had tot haar alleen relaties met mannen. Daarover vroeg je jezelf eerder in een interview af: heb ik destijds dan iets genegeerd?

„Maar dat is dus niet zo. Ik wilde op dat moment ook met al die mannelijke partners zijn, nu wil ik met haar zijn. Ik voel niet dat ik daar een stempel op moet zetten. Het is meer de buitenwereld die denkt: o, die is nu biseksueel, of die is nu lesbisch. Ik vind die hokjes naar, want ik heb er geen associatie bij.”

De eerste keer hand in hand met haar vriendin over straat was wel een eyeopener. Hoe anders dat is dan als vrouw met een man. „Ik voelde me veel zichtbaarder.”

Positief zichtbaarder of kwetsbaar zichtbaarder?

„Kwetsbaar zichtbaarder. Dat kon natuurlijk ook komen doordat ik me in het begin zelf nog kwetsbaar voelde. Maar op een gegeven moment dacht ik: waarom geef ik deze mensen zoveel ruimte?”

Merkte je dan iets aan mensen, waardoor je dat gevoel kreeg?

„Er zijn weleens nare dingen gezegd, ja. Ik dacht dat we als maatschappij verder waren, dat de acceptatie, zeker in Amsterdam, verder was. Je voelt mensen kijken, je voelt de energie. Maar ik stond er ook te veel voor open, denk ik. Je moet het zien als met honden – ja, klinkt gek. Dat ze zeggen dat die ruiken wanneer iemand bang is. Het veranderde toen ik mezelf meer ging accepteren. Maartje zei: je moet het gewoon ownen.”

Dat is misschien makkelijker gezegd dan gedaan. Jij moet je iets eigen maken waarmee je de eerste 33 jaar van je leven niet bezig bent geweest. Of is het een voordeel dat je al ouder bent?

„Of juist niet. Want dan denken mensen: hè, hoe kan jíj nou opeens…

Die gedachte had ze bijvoorbeeld toen ze in 2021, na haar laatste Olympische Spelen, meeliep in de Pride Walk tijdens Amsterdam Pride. Wortel had het haar voorgelegd, en gezegd: ik snap het ook als je het nog niet wilt. „Ik was bang dat de community zou denken: o, zij is nu opééns queer? Maar het tegenovergestelde was waar; er was een heel lieve energie, best ontroerend ook.”

Heemskerk voelt zich nu echt onderdeel van die gemeenschap. Ze merkte dat iedereen daarin in zekere mate te maken heeft gehad met een kleine of grotere crisis. In de zin van: je wijkt, daar kom je dan achter, af van de norm. En dat dat hen ook veel gebracht heeft, omdat ze hebben moeten nadenken over de vraag: sta ik voor wie ik ben? „Er zit een soort bedachtzaamheid bij ze, merk ik. Je zíét elkaar sneller.”

Heemskerk heeft mede hierdoor de afgelopen tijd buiten de zwemsport gemerkt hoe de maatschappij is ingericht, en dus gemerkt dat de wereld haar soms zwaar valt. Alsof ze, zo legde ze haar schoonvader eens uit, eerder altijd met een regenjasje rondliep. „Ik wist wel dat het regende, ik zag dat er van alles aan de hand was, maar de impact was minder groot.”

Omdat je zo monomaan met één ding bezig was.

„Ja, dus de realisatie dat ik altijd met dat jasje aan heb gelopen, vind ik best heftig. Omdat ik dacht dat ik een sporter was die best heel open was naar de wereld. En ik had vrienden búíten het zwemmen, ik zat niet alleen maar in die wereld. Maar toch heb ik gemerkt dat ik onbewust toch een beetje beschermd heb geleefd.”

Heemskerk begint over de documentaire Kanaal Sociaal, over mantelzorgers, die ze zag en die haar niet losliet. Net als de oorlog in Oekraïne. „Het voelt alsof ik de doos van Pandora heb geopend.”. Maar met name over het klimaat maakt ze zich grote zorgen. „Hoe kan het dat Rutte en al die mensen weten dat als we zo doorgaan, het dan de hel op aarde wordt? Daar kan ik gewoon niet bíj. Er zijn keiharde cijfers en nog zijn er mensen die er niet naar willen kijken.”

Vliegt dat je soms a..

Ze onderbreekt de vraag. „Ja. Tuurlijk!”

Haar vriendin heeft zich aangesloten bij de klimaatactivisten van Extinction Rebellion. Heemskerk zelf overweegt het. „Ik merk dat ik wel heftig vind om de A12 te blokkeren.” Niet omdat ze ‘bekend’ is, maar gewoon, als actie op zich.

Wat ook meespeelt, is het verwijt dat zij, als oud-zwemster die de hele wereld rond is gevlogen voor wedstrijden, hypocriet is. „Alsof je geen nieuwe inzichten kunt krijgen”, zegt Heemskerk. „Maar omdat iedereen zo hard is tegen elkaar, wordt het ook moeilijk je uit te spreken. Ik vind het bizar: jij eet vlees, jij vliegt… het begint bij de overheid, die grote vervuilers niet meer moet subsidiëren.” Ze eet nu zelf geen vlees meer en zegt alleen nog voor werk te zullen vliegen in de toekomst. „Maar ik ga niet anderen afvallen als ze beide nog wel doen.”

Ze weet hoe moeilijk het was geweest voor haar om zich zo hard te maken voor maatschappelijke kwesties als ze nog sporter was geweest. Ze herinnert zich de Olympische Zomerspelen van 2008 in Beijing, waar sporters werden geïnstrueerd hoe ze de kritische vragen van de media over mensenrechtenkwesties konden pareren. „Het zou misschien interessant zijn”, zegt Heemskerk nu, „als ze in plaats daarvan sporters voorzien van informatie over deze kwesties, zodat ze zélf kunnen bepalen of en wat ze ergens over zeggen. Dan kunnen ze nog steeds kiezen het niet te doen, maar toen werd dat sterk afgeraden.”

Toen je stopte met zwemmen, zei je: ik hoop dat ik iets ga vinden dat ik net zo leuk vind. Is dat al gelukt?

„Ik ben sowieso onderweg, ik sta niet stil. Ik voel heel erg de aversie tegen de suggestie van een ‘zwart gat’ na een sportcarrière. Alsof je niets bent zónder je sport. Soms heb ik het gevoel dat ik dat zwarte gat ín word gepraat. Rot op met je zwarte gat.”

Maar je hebt er al een heel leven op zitten en moet jezelf wel opeens opnieuw gaan vormen.

„Ja, en daar heb ik dan ook soms moeite mee. In het zwembad wist ik precies wat ik wel en niet goed kon, mensen wisten dat ook ván mij. Nu is alles nieuw, moet ik alles weer leren. Begin ik ergens te werken, dan doe ik dat met een achterstand. Maar je kunt denken: ik heb ‘alleen maar’ gezwommen. Dan vergeet ik alleen hoeveel ik daarvan geleerd heb. Ik heb er alleen geen diploma voor.”

Soms heb ik het gevoel dat ik het zwarte gat in word gepraat. Rot op met je zwarte gat

Ben je er al achter wie je bent zonder de sport?

Femke Heemskerk met haar kat Anton.Foto Mona van den Berg

„Ik denk dat ik dezelfde persoon ben. Leergierig, sociaal. Wel ongeduldig. Een vriendin zei laatst tijdens een lunch: bij jou denk ik soms aan de mis-niets-route in de dierentuin. Inderdaad, ik wil alles meepakken, uit nieuwsgierigheid en leergierigheid. Maar dat was tijdens het zwemmen ook. Ik gooi me makkelijk ergens in.”

Waar zit nu je voldoening in? Even terugkomend op het werk in de boekhandel: als je iemand het perfecte boek hebt aangeraden bijvoorbeeld?

„Ja, dat kan. Of andere kleine geluksmomentjes: dat iemand een heel uitgebreide beschrijving geeft van een boek. Ja, het ging over een vrouw… met een koffertje.. En dat ik dan weet: ah, Alma’s Dochters van Jutta Chorus. Ik heb een boek misschien zelf niet eens gelezen, maar ik leer steeds beter verbanden leggen. Zo van: als je hiervan houdt, dan vind je dit boek vast ook mooi. Ik had het zeker in de kerstperiode, dat het superdruk is en dat er dan een man komt die echt twintig boeken wilde kopen. Een voor een meisje van 16. Voor een jongetje van 4. Een meisje van 3… Ik de hele winkel met hem door, vond ik heerlijk om te doen.”

Het is wat het leven volgens Femke Heemskerk de moeite waard maakt: je blijven ontwikkelen, ervaren, léren.

Ruim een maand na het interview appt Heemskerk dat ze heeft besloten mee te doen aan de klimaatdemonstratie, dat ook zij, samen met haar vriendin, op de A12 gaat zitten. Of ik nog even wilde bellen, want ze wilde dat toelichten. „Ik ben in de tussentijd naar een informatieavond geweest van Extinction Rebellion, waar ik cijfers gepresenteerd kreeg die zó shocking waren… Ik ben geen activistisch persoon, maar ik voel gewoon heel erg: het kán niet anders. Van andere burgerlijke ongehoorzaamheden zijn veranderingen gekomen. Ik zei toen tegen je dat ik het spannend vond, en dat vind ik nog steeds, maar ik móét mijn stem laten horen.”

En je vond het leven al best zwaar, hoe houd je dan nog enige lichtheid?

„Door te beseffen dat er ook veel mensen zich inzetten voor een betere toekomst voor iedereen. En door er gewoon niet elke minuut aan te denken, wetend dat het niet alleen op mijn schouders rust. Ik kan het niet alleen en dat geeft ook een soort rust.”