Europa zoekt koortsachtig naar een manier om de energiecrisis te bestrijden. Zes vragen over de zoektocht naar een remedie

Europa zoekt koortsachtig naar een manier om de energiecrisis te bestrijden. Aan voorstellen en plannetjes ontbreekt het niet, maar terwijl de gevolgen van de torenhoge energieprijzen steeds zichtbaarder worden, zijn EU-lidstaten het allerminst eens over het wondermedicijn.

Woensdag gaf Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, met vijf voorstellen aan welke richting de discussie wat Brussel betreft op moet. Het gaat deels om radicale marktinterventies, waaronder een prijsplafond voor Russisch gas en een ‘solidariteitsheffing’ voor fossiele bedrijven.

Maar over de uitwerking en haalbaarheid is nog veel onduidelijk. Onzeker is vooral ook waarover de EU-landen het uiteindelijk eens kunnen worden. Vrijdag komen de energieministers naar Brussel om de voorstellen te bespreken. Alle taboes lijken inmiddels van tafel, maar nog altijd lopen de belangen en opvattingen uiteen. Aan elke vorm van marktingrijpen kleven grote nadelen. Ook omdat het acuut overhoop halen van de energiemarkt klimaatbeleid op de langere termijn kan schaden.

Zes vragen over de zoektocht naar een oplossing voor de energiecrisis.

Lees ook: De EU wil hard ingrijpen op de energiemarkt: prijsplafond ligt op tafel

1Waarom is de energiecrisis recent verder verdiept?

De prijzen van gas zijn sinds de Russische invasie al historisch hoog, maar de afgelopen weken werden alle records verpulverd. De belangrijkste reden voor de nervositeit is de heisa rond de Nord Stream 1-pijpleiding die Duitsland met Rusland verbindt. Nadat het Russische Gazprom afgelopen weekend onverwacht wederom een ‘onderhoudsbeurt’ aankondigde, ging de kraan helemaal dicht. Volgens Moskou omdat „westerse sancties” het repareren van de pijp verhinderen, een argument dat buiten Rusland vrijwel niemand gelooft. Hoe dan ook bereikt nu nog minder Russisch gas Europa, wat de prijs verder opdrijft.

In het kielzog zijn ook de elektriciteitsprijzen de lucht in geschoten. Dat heeft grotendeels te maken met de gasschaarste: nog altijd zijn gascentrales nodig om de levering van elektriciteit in Europa te garanderen. Maar ook andere factoren spelen een rol. Meer dan de helft van de Franse kerncentrales ligt stil, deels door een tekort aan koelwater als gevolg van de aanhoudende droogte. Daardoor liggen ook Europese hydrocentrales stil en is het lastiger om kolen naar centrales te vervoeren.

2 Waarom heeft de gasprijs invloed op de elektriciteitsprijs, ook als die van groene stroom komt?

Omdat de Europese elektriciteitsmarkt uitgaat van het zogeheten ‘marginale prijssysteem’. Daarin wordt de prijs van alle ‘soorten’ stroom die in een bepaald gebied verkocht worden (of die nou geproduceerd is met windmolens, zonnepanelen of kolencentrales) bepaald door de prijs van de stroomsoort die als laatste nodig was om aan de totale vraag te voldoen. ‘Groene’ stroom is daardoor net zo duur als stroom die is opgewekt met gas.

Dat klinkt misschien gek, maar is volgens marktvorsers heel logisch. Het idee is dat het om hetzelfde eindproduct gaat – elektriciteit – en dat moet overal hetzelfde kosten.

Producenten van onder meer groene stroom lopen dankzij dit marktmodel nu gigantisch binnen. Ze produceren tegen relatief lage kosten maar krijgen de hoofdprijs betaald. Dat stimuleert de verdere opmars van die technologie, want investeren is nu aantrekkelijk. Voor veel klanten is het echter juist zeer pijnlijk.

En dus is er steeds meer steun – ook van het traditioneel terughoudende Duitsland – voor het radicaal wijzigen van dit marktmodel. Werkt het immers nog, nu hernieuwbare energie een groter deel van de elektriciteitsproductie gaat uitmaken? In Brussel wordt gewerkt aan een fikse hervorming van het systeem. Maar voordat zoiets is ontworpen en kan worden doorgevoerd ben je maanden, zo niet jaren verder.

3 Wat kan Europa nu dan wel snel doen?

Een van de voorstellen die Von der Leyen woensdag presenteerde, is een prijsplafond voor elektriciteit die níét door gas wordt geproduceerd. Het betekent dat producenten die elektriciteit halen uit hernieuwbare bronnen, kernenergie en kolen een limiet krijgen opgelegd van wat ze aan winst mogen houden, en de rest richting de overheid vloeit. Deze producenten maken, aldus Von der Leyen, momenteel „enorme winsten, winsten die ze nooit hebben berekend, waarvan ze nooit hebben gedroomd en die ze niet snel kunnen investeren”. Het geld dat overheden zo ophalen, zou direct aan huishoudens kunnen worden uitgekeerd. Het liefst zelfs via een systeem waarbij mensen die elektriciteit besparen een extra financiële bonus krijgen – alles om de prijsprikkel voor besparingen in stand te houden.

Maar probleemloos is deze maatregel niet. Want hoe bepaal je hoe hoog het plafond moet worden? In Brussel gaat het bedrag rond van 200 euro per megawattuur, minder dan de helft van wat sommige elektriciteitsbedrijven nu kunnen rekenen. Ook over de juridische uitwerking van het afromen van winsten is nog veel onduidelijk. Belangrijkste zorg is waarschijnlijk dat het huidige marktmodel de ontwikkeling van hernieuwbare energie stevig stimuleerde – en die financiële prikkel straks dus geremd wordt.

Woensdag kwam Von der Leyen daarnaast met een nog pikanter voorstel, dat zich specifiek richt op de fossiele ‘winnaars’ van de huidige energiecrisis. Via een ‘solidariteitsbijdrage’ zouden bedrijven in de olie-, gas- en kolensector bij moeten dragen aan het dempen van de crisiseffecten. Daarbij gaat het dus om bedrijven als Shell en Total.

4 Energiebedrijven zitten er toch allemaal warmpjes bij?

Nou, dat valt vies tegen. Er zijn grote verschillen tussen energiebedrijven. Bedrijven die zelf geen of nauwelijks energie produceren, maar het vooral inkopen en doorverkopen, zoals het Duitse Uniper, hebben het nu juist vaak zwaar. Uniper moet nu, omdat Gazprom niet meer levert, duur inkopen, maar tegen een relatief lage prijs aan klanten doorverkopen. Die klanten hadden langlopende contracten afgesloten voor een relatieve lage prijs. Dat kon Uniper doen omdat het er vanuit ging zelf goedkoop bij Gazprom te kunnen inkopen.

Ook op andere manieren komen dit soort partijen in de knel: om contracten af te kunnen sluiten (om zich tegen risico’s in te dekken) moeten ze een steeds hogere financiële zekerheidsstelling opbrengen. Handelaren en verkopers zijn namelijk huiverig geworden dat de energiebedrijven failliet kunnen gaan en willen zekerheden dat ze wel betaald krijgen. Die zogeheten ‘margin calls’ zijn soms zo hoog dat energiebedrijven om hulp aankloppen bij de overheid, bijvoorbeeld al in Finland, Zweden en Tsjechië. De Finse minister van Economische Zaken zei eerder zelfs te vrezen voor een “Lehman”-moment in de energiesector: omvallende energiebedrijven brengen dan een kettingreactie teweeg waardoor ook andere bedrijfstakken in gevaar komen (zoals de bankensector).

In Nederland zijn er volgens het ministerie van Economische Zaken nog geen signalen dat energiebedrijven hier ook in problemen komen, wat mogelijk komt omdat zij veel op hernieuwbare energie inzetten en met de winsten daar de verliezen bij de gasafdeling kunnen opvangen. Om te voorkomen dat bedrijven omvallen, kondigde Von der Leyen aan dat het voor overheden makkelijker wordt bedrijven in nood van extra liquiditeit te voorzien door de staatssteunregels op te rekken.

5 Kan Europa de gasprijs niet gewoon aan banden leggen?

De roep om zo’n zogeheten ‘price cap’ groeide de afgelopen maanden sterk. Maar dat is op z’n minst erg ingewikkeld, en volgens sommige critici zelfs gevaarlijk. Stel: Europa voert een maximumprijs in voor gas, dan ontstaat er voor leveranciers al snel een financieel gat tussen de prijs waarvoor ze gas op de wereldmarkt inkopen, en die waarvoor ze het gas kunnen doorverkopen. Om te voorkomen dat energiebedrijven omvallen, zou de overheid daarom financieel moeten bijspringen, wat een uiterst kostbare exercitie kan worden. Vraag is ook hoe gas binnen Europa gedistribueerd wordt, als iedereen dezelfde prijs betaalt en er nog steeds tekorten zijn.

Problematischer nog is dat zo’n maximumprijs de prikkel bij consumenten om te besparen sterk vermindert. Dat zag je de afgelopen maanden in Spanje, waar een prijsplafond werd ingevoerd en het energieverbruik steeg. Voormalig Shell-medewerker en inmiddels energieanalist Jilles van den Beukel van het The Hague Centre for Strategic Studies, een denktank, is om die reden faliekant tegen elke vorm van een gasprijsplafond. „De prijzen voor de eindgebruiker moeten juist hoog genoeg blijven om consumptie verder te ontmoedigen. Je ziet dat steeds meer bedrijven uit zichzelf ‘afschakelen’. Precies dat lagere verbruik gaat ons helpen komende winter door te komen.”

Maar er zijn meer prijsplafondvarianten. Zo kunnen overheden burgers een soort ‘basispakket’ gas voor een gereguleerde prijs laten gebruiken, waardoor de impact beperkter blijft. In onder meer Duitsland en België wordt over deze variant nu nagedacht.

Ook de Europese Commissie deed, na het voortdurend ontraden te hebben, woensdag een eigen voorstel door een maximumprijs te suggereren voor de aankoop van Russisch gas. In theorie zou dat de aankoopkosten voor de EU drukken, maar de kans dat Moskou de kraan dan nog verder of helemaal dicht draait is aanzienlijk. Het verklaart waarom sommige Oost-Europese lidstaten die nog steeds op Russisch gas leunen er zeer huiverig voor zijn.

De vrees voor zo’n acute Russische stop is in Brussel inmiddels zo goed als verdampt – de stroom is toch al zo goed als opgedroogd. Ook Von der Leyen reageerde woensdag desgevraagd haast laconiek op de suggestie dat Moskou de kraan wel eens helemaal kan dichtdraaien. Meer dan een maatregel om consumenten te ontlasten is zo’n prijsplafond een geopolitiek instrument om een daad richting Rusland te stellen. Veel effect op de prijzen zal zo’n ‘price cap’ niet meer hebben, denkt Van den Beukel. „Wellicht moet Europa zelf stoppen nog enig Russisch gas te kopen, want het doet ons niet zo veel pijn meer maar Poetin wel.”

6 Wat gaat het worden en gaat dat snel helpen?

Dat is nog afwachten: EU-lidstaten verschillen nog altijd sterk van mening over oplossingen. Zo vinden Zuid-Europese lidstaten dat de plannen die de Commissie suggereert niet ver genoeg gaan. Bereiken landen in de komende weken een akkoord, dan moeten de maatregelen ook nog worden uitgewerkt en doorgevoerd. Als de EU erin slaagt winsten snel af te romen en te herdistribueren, dan zou dat in potentie relatief snel voor financiële verlichting kunnen zorgen.

Maar, benadrukken energie-analisten: een sluitend medicijn voor de hoge prijzen wordt het hoe dan ook niet. Simpelweg omdat dat niet bestaat in de huidige omstandigheden , waarin het aanbod niet aansluit op de vraag en een cruciale leverancier met de markt aan het sollen is. Het verklaart waarom ook de Commissie op één maatregel het stevigst hamert: terugdringen van het gebruik.

Energie besparen is goed voor je portemonnee en goed voor het milieu. Met deze tips kun je gelijk aan de slag, zonder poespas.