En toen trok de FIFA geel voor een boodschap van liefde

Hij is „gematigd optimistisch”, secretaris-generaal Gijs de Jong van de Nederlandse voetbalbond, als hij zondagmiddag een vergaderzaal binnenstapt van het Fairmont, een vijfsterrenhotel aan het strand van Doha, Qatar. Iemand waagt een grapje over de gigantische tafel – was die niet van Poetin geweest? – voordat iedereen zit. Nog een uur of vijf, dan begint een van de meest controversiële WK’s ooit. Een dag later speelt Oranje tegen Senegal. Met Virgil van Dijk die een aanvoerdersband met de tekst ‘OneLove’ zal dragen, zo is het idee. Maar daarvoor is het komende uur cruciaal, weet De Jong.

Ook voormalig VN-medewerker Fatma Samoura is aangeschoven, tegenwoordig nummer twee van de FIFA achter voorzitter Gianni Infantino. Ze wordt geflankeerd door enkele FIFA-officials, onder wie de belangrijkste jurist van de wereldvoetbalbond. Verder zijn De Jongs collega’s van de Europese bonden en hun adviseurs aanwezig die zich samen met de KNVB sinds anderhalf jaar achter de schermen inzetten voor betere arbeidsomstandigheden in Qatar. En voor compensatie van arbeidsmigranten die slachtoffer zijn geworden van uitbuiting.

Nu, vlak voor de openingswedstrijd, moet eindelijk duidelijkheid komen over de gevolgen van een actie die de Europese bonden twee maanden eerder hebben aangekondigd in een e-mail aan de FIFA, een bericht waar nooit reactie op is gekomen. Tijdens het WK gaan de aanvoerders van zeven Europese landen de OneLove-band dragen, zo hebben ze afgesproken, als statement tegen alle vormen van discriminatie en vóór ‘inclusie’. Ze houden rekening met een boete, omdat de statuten van de wereldvoetbalbond „politieke, religieuze of persoonlijke slogans, statements of beelden” verbieden.

Zo’n sanctie nemen ze voor lief, hebben de Europese voetbalbonden al meerdere keren duidelijk gemaakt. Ze hebben er zelfs begrip voor. „We begrijpen dat de FIFA de deur niet open wil zetten voor politieke campagnes op het veld”, zegt De Jong. „Maar we wilden iets zichtbaars doen richting de progressieve krachten in Qatar, en de rest van de wereld laten weten waar we voor staan.” Dat de weerstand van de FIFA dieper zit, vermoeden hij en zijn collega’s dan nog niet.

Terwijl deze voetbalpolitieke krachtmeting tussen de Europese bonden en de FIFA ophanden is, begint het WK in de straten van Doha te leven. In en rond de stadions, in de fanzones, zie je overwegend voetbalfans uit Zuid-Amerika, Afrika, het Midden-Oosten en Qatar. Niet Qatarezen in witte dishdasha’s – die zie je er nauwelijks – maar migranten uit Zuid-Azië en Afrika die het overgrote deel van de lokale bevolking uitmaken. De sfeer is er, onmiskenbaar, uitstekend. Er zijn geen vechtpartijen, er wordt gedanst en gezongen, de logistiek werkt uitstekend. Met de vraag of je al dan niet met een regenboogvlag het stadion in mag of een OneLove-band mag dragen, lijkt niemand bezig.

Het beste is de sfeer in de fanzone bij Asian Town, een migrantenwijk aan de zuidwestrand van de stad, ver van de vijfsterrenhotels aan de kust. In en rond een oud cricketstadion zijn schermen opgesteld, kraampjes verkopen tegen schappelijke prijzen maaltijden uit alle landen waar de bezoekers vandaan komen: Nepal, Pakistan, India, noem maar op. Behalve WK-wedstrijden kijken, kunnen ze er zelf voetballen, voetvolley spelen of een bal op een levensgroot dartbord schieten. Ook is er een podium waarop allerlei artiesten optreden.

Lawrence Tieku komt er elke dag, vertelt hij op het gras van het cricketveld. Net als de andere veertien mannen met wie hij een slaapzaal deelt in een huis van zijn werkgever, even verderop. Tieku (43) komt uit Ghana en heeft vier kinderen. Hij werkte als chauffeur in Accra voordat hij eerder dit jaar via een lokale arbeidsagent naar Qatar vertrok. Zijn plan: vijf jaar geld verdienen als chauffeur in Doha, zodat hij straks een eigen busje kan kopen om in Ghana beter rond te komen.

Vóór het toernooi ging het, vooral in West-Europa, veel over mensen als Tieku. Arbeidsmigranten die onder vaak erbarmelijke omstandigheden de futuristische stadions en WK-faciliteiten hebben gebouwd. Die in gevaarlijke hitte moesten werken en van wie volgens schattingen duizenden overleden, terwijl ze gezond in Qatar waren aangekomen.

Nu de voetbalwereld zich verzamelt in Qatar, blijkt al snel dat de FIFA ook een ánder geluid wil laten horen. FIFA-baas Gianni Infantino haalt op een persconferentie in het centrale mediacentrum hard uit naar Europa. De aanhoudende kritiek op misstanden rond de bouw van WK-faciliteiten en de nadruk op discriminatie van de lhbti-gemeenschap in Qatar vindt hij hypocriet, pedant en „puur racisme”. „Voor wat Europa de afgelopen drieduizend jaar heeft gedaan, zouden we de komende drieduizend jaar nog excuses moeten aanbieden”, zegt Infantino.

Lees ook dit NRC-onderzoeksverhaal over de arbeidsmigranten en de bouw van de stadions

OneLove niet geaccepteerd

Na die uitspraken dringt bij de Europese voetbalbestuurders het besef door dat hun ‘OneLove-band’ misschien wel niet geaccepteerd zal worden door de FIFA en de toernooiorganisatie. Op zaterdag, een dag voor de eerste wedstrijd, krijgen ze een e-mail van de FIFA waarin staat dat de voetbalbond samen met de VN komt met een eigen antidiscriminatieband. Soortgelijke boodschap, maar dan zonder het meerkleurige OneLove-hartje. Dat hartje wordt vaak geïnterpreteerd als regenboogsymbool – en dus als een expliciet statement voor lhbti-rechten, wat het formeel niet is, maar wat in Qatar een probleem is omdat homoseksualiteit er is verboden.

De Europese voetbalbestuurders voelen zich overvallen. Ze begrijpen dat Infantino gefrustreerd is, zoals ook de emir van Qatar eerder zijn woede heeft geuit over wat hij ziet als een haatcampagne tegen zijn land. Maar met beleidsmakers van de FIFA werken de Europese voetbalbonden meestal goed samen, vinden ze. Deze tirade van de FIFA-topman zagen ze niet aankomen, net zo min als de alternatieve aanvoerdersband van de FIFA.

Ze besluiten aan te sturen op een compromis. De eigen band inruilen voor het FIFA-exemplaar is uitgesloten: dan is het alsof de Europese bonden gevoelig zijn voor woede en dreigementen. Ze zijn, naast het betalen van een boete, wél bereid de FIFA-band in woord te omarmen en waardering uit te spreken voor zaken die Infantino, tussen zijn uithalen door, heeft beloofd, zoals steun voor een permanent kantoor van de International Labour Organization in Qatar. „We wilden de-escaleren”, zegt De Jong.

Ze praten erover met FIFA-officials. Volgens De Jong en een andere aanwezige – de FIFA reageerde niet op een verzoek om commentaar – zijn die positief over het voorstel. De Europeanen gaan ervan uit dat ze het compromis met FIFA-topvrouw Samoura op zondag, de volgende middag, zullen bekrachtigen in het Fairmont. Het persbericht met Europese bijval voor Infantino’s beloftes wordt alvast opgesteld.

De wil er samen uit te komen, ontbrak bij de FIFA

Gijs de Jong secretaris-generaal van de Nederlandse voetbalbond

Het loopt anders. Zodra de OneLove-actie in het Fairmont ter sprake komt, verhardt het gesprek, vertellen De Jong en een andere bron die bij de bijeenkomst was. De band is, vanwege de associatie met de regenboogkleuren, een provocatie in dit islamitisch land, en daarom onacceptabel, stelt Samoura. Voor het eerst horen de Europese voetbalbestuurders dat de FIFA „sportieve sancties” overweegt als ze toch doorzetten. Een gele kaart of zelfs een schorsing. Ver over de schreef, vinden de Europeanen, en ook een unieke escalatie: nooit eerder kwam de FIFA in politieke discussies met sportieve maatregelen. De bond die altijd benadrukt dat sport en politiek gescheiden zijn, trekt hier de sport zelf de politiek in. De Europese bonden komen nog met een alternatief voorstel: de poulefase spelen ze met de OneLove-band, daarna met de FIFA-band. Maar van een compromis wil Samoura niets weten. „We waren stomverbaasd”, zegt De Jong. „Er was geen enkele wil om er samen uit te komen.”

Van Gaal en Van Dijk

Bondscoach Van Gaal heeft al meermaals duidelijk gemaakt dat hij zijn selectie niet met politiek wil belasten. Hij zit die zondag met aanvoerder Van Dijk in een busje op weg naar een persconferentie als ze horen dat er problemen zijn met de band. Voor hen is meteen duidelijk dat ze een gele kaart niet zullen riskeren. En dus de OneLove-band niet zullen dragen.

Dit leeft breed: geen van de Europese voetbalbonden wil deze prijs betalen. Ze spreken af dat ze de actie intrekken als de FIFA zijn dreigement waarmaakt. De OneLove-actie wordt weliswaar gesteund door de spelers, maar is allereerst een campagne vanuit de bestuurders.

Bij de KNVB beseffen ze wel dat het laf kan overkomen, maar een sportieve straf riskeren is uitgesloten. „We zijn hier om wereldkampioen te worden”, zegt Van Gaal er later over. Maandagochtend krijgt de Engelse FA – Engeland trapt een paar uur eerder af dan Oranje – van de FIFA bericht dat ze scheidsrechters heeft opgedragen de OneLove-band met geel te bestraffen.

Zo begint het WK voor de Europese voetbalbonden met gezichtsverlies. Het beeld wordt extra pijnlijk als de spelers van Iran, tegenstander van Engeland, wél een statement maken, uit solidariteit met demonstranten in eigen land, door de lippen op elkaar te houden tijdens het volkslied. Maar ook de FIFA-top en de WK-organisatie kunnen onmogelijk tevreden zijn over de toernooistart. Door op het laatst met zwaar geschut de OneLove-banden te weren, gaat het de eerste week voortdurend over politiek en alles wat niet deugt aan dit WK.

Mond gesnoerd

Het Duitse elftal houdt bijvoorbeeld op woensdag uit protest en op eigen initiatief de hand voor de mond op de teamfoto. „De OneLove-band verbieden is ons de mond snoeren”, schrijft de Duitse voetbalbond. De Duitse minister van sport Nancy Faeser neemt met een OneLove-band om de arm plaats op de tribune, nota bene naast FIFA-baas Infantino.

De Deense voetbalbond speculeert over beëindiging van het FIFA-lidmaatschap. Davy Klaassen, middenvelder van het Nederlands elftal, suggereert op een persconferentie dat Oranje het Duitse voorbeeld wellicht volgt – iets wat Louis van Gaal later overigens ontkracht. Kortom, de wereldvoetbalbond is de regie kwijt nog voor alle landen hebben gevoetbald.

Het roept de vraag op waarom de FIFA dat heeft laten gebeuren. De verklaring die je in Doha veel hoort, is dat Infantino en de Qatarese WK-organisatie zijn klemgezet door conservatieve krachten binnen de elite in Qatar. Dat klinkt plausibel, gelet op het lastminuteverbod op bierverkoop in en rond de stadions, tegen de wil van (en contracten met) FIFA-sponsor Budweiser in. Ook de weigering bij een stadion van een voetbalsupporter met een regenbooghoed wijst erop dat de Qatarese autoriteiten minder accepteren dan WK-baas Hasan Al-Thawadi eerder heeft beloofd.

In de loop van de week werden meer mensen gedwongen hun regenboogattributen af te doen. Iedereen zou welkom zijn, maar die stelregel wordt herschreven nu het toernooi is begonnen. Zo moet het Belgische nationale elftal het tweede tenue voor het WK aanpassen. Aan de binnenkant van de kraag staat het woord ‘LOVE’. Moet worden afgeplakt, vindt de FIFA. Een veelkleurig shirt dat de Belgen dragen tijdens de warming-up wordt door de voetbalbond ook verboden. Verdediger Jan Vertonghen, die bekendstaat om zijn maatschappelijke betrokkenheid, heeft het er zichtbaar moeilijk mee tijdens een persconferentie. „Ik ben jammer genoeg bang om dingen te zeggen. Ik voel me helemaal niet comfortabel om hierover te spreken. Dat zegt eigenlijk al genoeg”, zei hij.

Zo is de discussie in de eerste week van het WK verschoven van het lot van arbeidsmigranten naar de behandeling van de lhbti-gemeenschap, en vervolgens naar vrijheid van meningsuiting. Over mensen zoals Lawrence Tieku uit Ghana gaat het steeds minder. In de fanzone voor arbeidsmigranten, bij Asian Town, haalt hij zijn rijbewijs tevoorschijn. „Kijk, dat is hier dus niet geldig, maar zo was het me niet verteld”, zegt hij. Nu werkt hij in de bouw, met een drillboor, voor 250 euro per maand. „Zwaar werk”, zegt hij koeltjes.

Zijn paspoort heeft hij moeten inleveren bij zijn baas, hoewel dat officieel niet meer mag. Het is het klassieke verhaal van een kwetsbare arbeidsmigrant in Qatar. Geen extreem, maar een ‘gewoon’ voorbeeld. Eén aspect blijft vaak onbesproken: de verveling. Vrouwen en kinderen zijn hier nauwelijks, buiten het werk is er vrijwel niets te doen. Daarom is het druk in de fanzone, je zou gek zijn als je thuis bleef.

Dat een discussie over een aanvoerdersband tussen FIFA en een aantal voetbalbonden is geëscaleerd, is helemaal aan Tieku voorbijgegaan. Hij is simpelweg blij dat het WK wordt gehouden in de stad waar hij nu leeft. „Als het WK straks voorbij is, bestaan de dagen weer uit werken, eten, bellen met de familie en dan naar bed. Ik wil geen wedstrijd missen.”