Een droge Rijn kan de Nederlandse economie miljoenen kosten

Die paar druppels regen van de afgelopen dagen? Verkoelend zijn ze misschien wel, ja, maar nuttig voor de waterstand van de Rijn? Mwah, zegt Cok Vinke, directeur van logistiek dienstverlener Contargo, dat veel materialen over die rivier verscheept. „Met een paar dagen regen kunnen we niet vooruit, daar is langdurig flinke regenval voor nodig.” En dan niet hier, in Nederland, maar in het stroomgebied in Duitsland. „Alles wat hier valt, ligt een paar uur later in zee, niet in de rivier.”

Bovendien: na regen stijgt het waterpeil wel, maar door de droge bodem „verdampt” nieuw water relatief snel. „Dat noemen we ‘een golf’ in een rivier: eerst zie je het water stijgen, maar daar achter zie je het gelijk weer zakken. Je hebt er een paar dagen plezier van, meer niet.”

De waterstand van de Rijn zakte deze donderdag bij meetpunt Lobith tot het laagste punt ooit gemeten: naar 6,48 meter boven NAP. De verwachting is dat de waterstand aankomende week verder zakt naar 6,45 meter. Bij de vorige hevige droogte in 2018 daalde de Rijn op diezelfde plek tot 6,49 meter. Dat veroorzaakte in Nederland 295 miljoen euro aan economische schade, in Duitsland zelfs 2,4 miljard euro, bleek uit onderzoek van haveneconoom Martijn Streng van Erasmus UPT, een expertisecentrum dat verbonden is aan de Erasmus Universiteit.

Hoezeer dit jaar vergelijkbaar wordt met – of erger dan – 2018, is afhankelijk van het weer. Daar valt dus weinig over te zeggen, volgens Vinke van Contargo. „Uiteindelijk weten we het nooit zeker.” Maar, zegt hij, „het lage water komt dit jaar vrij vroeg, in 2018 kwam het pas in de herfst. Ik vrees voor een langdurig verloop.”

Daarbij komt dat er nu meer problemen spelen dan in 2018. „De logistieke systemen zijn flink verstoord door de pandemie en de oorlog in Oekraïne. Door het ‘zero covid’-beleid van China wordt regelmatig productie stilgelegd. Bedrijven doen dan voor de zekerheid extra bestellingen, waardoor er hier uiteindelijk te veel aankomt en de terminals vollopen met containers. Daarbij komt dat een aantal schepen uit de markt is gekocht om de Donau op te varen om Oekraïens graan te transporteren. Die schepen hebben we nu niet ter beschikking, terwijl we ze goed kunnen gebruiken.” De binnenvaartschepen van Contargo hebben nog slechts een laadcapaciteit van 15 tot 30 procent, omdat ze anders te zwaar en dus te diep zijn. Daarom zijn er juist méér schepen nodig.

In 2018 was de toelevering van grondstoffen en materialen een van de voornaamste gevolgen van de ‘droge’ Rijn, waardoor veel fabrieken in de Nederlandse en Duitse industrie de productie moesten verminderen of zelfs het werk moesten stilleggen. Pim van Baaren, voorzitter van de raad voor binnenvaartverladers van ondernemersvereniging Evofenedex, zei in het AD te vrezen dat de bouw in Nederland zal stagneren doordat er niet genoeg zand en grind uit Duitsland vervoerd kan worden.

Die toeleveringsproblemen zijn ook voor bedrijven in andere sectoren een risico, zegt haveneconoom Streng van Erasmus UPT. Maar, zegt hij ook: bedrijven hebben zich ditmaal beter kunnen voorbereiden dan in 2018. „Veel fabrieken hebben de ervaring uit 2018 gebruikt om op soortgelijke situaties te anticiperen, door bijvoorbeeld grotere voorraden aan te houden. En inmiddels zijn er schepen ontwikkeld die langer door kunnen varen [bij een lage waterstand].”

Honderden miljoenen

Gesloten fabrieken door bijvoorbeeld een gebrek aan grondstoffen kunnen de Nederlandse economie, net als in 2018, honderden miljoenen kosten. Maar voor Duitsland zal de schade het grootst zijn, mocht het weer zo ver komen. Dat komt doordat Duitsland veel grote industriële clusters langs de Rijn heeft, zegt Streng. In Nederland ligt ook een deel langs de rivier, maar het meeste in de zeehavens. Daardoor is de Duitse industrie afhankelijker van de binnenvaart en dus van de waterstand van de rivier. In 2018 moesten meerdere fabrieken in het Duitse Ludwigshafen, een van de grootste industriële complexen van Europa, de productie verminderen. Streng: „Dat kostte hartstikke veel geld.”

Lees meer over de droogte: ‘We verdelen de laatste druppels terwijl in de Rotterdamse haven heel veel water doorgespoeld wordt’

Uit het onderzoek van Streng blijkt ook dat de financiële impact in Nederland iets gecompenseerd werd doordat de binnenvaart een hogere omzet realiseerde, als resultaat van de verhoogde tarieven. Een deel van de schippers van de Nederlandse binnenvaartvloot vaart onder contract, een ander deel begeeft zich op de ‘spotmarkt’. Schaarste en een toenemende vraag zorgden ervoor dat die schippers hoge tarieven konden vragen. Ook nu stijgen de prijzen op de spotmarkt weer hard.

Een van de Nederlandse bedrijven die in 2018 flink minder kon produceren vanwege de lage waterstand, was betonbedrijf BTE, met centrales in Nijmegen, Heumen, Dodewaard en Rheden. Voor nu dreigt datzelfde scenario niet, zegt een woordvoerder, onder meer vanwege getroffen maatregelen na 2018. Zo heeft het bedrijf de opslagbunkers vergroot op locaties die afhankelijk zijn van de toeleveringen via de binnenvaart, zodat er meer voorraad is en BTE „flexibeler” met leveringen kan omgaan. Ook wordt bij laagwater nu makkelijker overgeschakeld op wegtransport, per vrachtwagen.

Financiële gevolgen

Dat wil niet zeggen dat er geen financiële gevolgen zijn. Vrachtwagentransport is volgens de woordvoerder van BTE „fors duurder”, en waar scheepvaart nog mogelijk is, is sprake van laagwatertoeslagen voor de klanten. Die voerde logistiek dienstverlener Contargo ook al in, zoals altijd bij laagwater. Directeur Vinke: „We kunnen minder vervoeren, maar onze kosten blijven hetzelfde. Hoe lager het water, hoe hoger de toeslag.” In sommige gevallen verdriedubbelt de toeslag de vervoerskosten.

Infrastructuurbedrijf Van Gelder verwacht op korte termijn minder zand aan projecten in het oosten van het land te kunnen leveren, met „uiteraard gevolgen voor de projecten” daar, laat een woordvoerder weten. Ook zij noemt daarbij dat de verminderde laadcapaciteit en tekorten aan binnenvaartschepen „ongetwijfeld een prijsdrijvend effect” hebben.

En dat in een tijd waarin bedrijven al te maken hebben met flink hogere productiekosten, door de stijgende inflatie. Dat zal ook voor de consument gevolgen hebben, waardoor de droogte ook in diens portemonnee bovenop de huidige prijsstijgingen komt. Haveneconoom Streng: „De mate waarin is lastig in te schatten, want het verschilt per sector hoezeer dat doorwerkt. Maar dat de prijzen [ook voor consumenten] hoger zullen worden, is aannemelijk.”

De lager waterstand kan ook invloed hebben op de gasprijzen. Met name in Duitsland kan dat doorwerken. Streng: „Daar zijn vanwege de oorlog in Oekraïne minder gasleveranties door Rusland, waardoor kolencentrales zijn opengehouden. Door de lage waterstand kunnen minder kolen vervoerd worden én wordt het vervoer daarvan een stuk duurder.”

Of de huidige droogte een direct gevolg is van klimaatverandering, valt niet te zeggen, zegt hydroloog Niko Wanders van de Universiteit Utrecht. „Vanuit de wetenschap kunnen we nooit op het moment zelf zeggen of een individuele gebeurtenis veroorzaakt is door klimaatverandering. Daar moeten we later onderzoek naar doen. Maar we zien wel een duidelijke trend waarbij droogte als deze vaker voorkomt. En dat de kans daarop toeneemt, komt wél zeker door klimaatverandering.”

Veertig jaar

Dit soort droogte komt ongeveer één keer in de veertig à vijftig jaar voor, zegt Wanders. Bij een opwarming van twee graden zal die kans toenemen tot één keer in de vijftien jaar. Daarbij zullen de droge periodes die wel nog maar één keer in de veertig jaar voorkomen, erger worden. Dat zal „ernstige” gevolgen hebben, volgens Wanders. „Je moet het zien als een bokswedstrijd. Je wordt knock-out geslagen en hebt daarna tijd nodig om te herstellen. Maar als je te vaak knock-out geslagen wordt, kom je niet meer overeind.” Met meer droge periodes, verliest de natuur – én de economie – haar hersteltijd.

Daarbij is een herstelperiode van vijftien jaar al niet verzekerd. Na 2018 volgden ook in 2019 en 2020 droge zomers. Wanders: „Als je met een dobbelsteen gooit, kun je ook drie keer achter elkaar zes gooien.”