Duel Lula-Bolsonaro wordt zeer onvoorspelbaar

Oud-president Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva heeft de eerste ronde van de Braziliaanse verkiezingen gewonnen, maar zo voelde het zondagavond niet voor links Brazilië. De zittende, ultrarechtse president Jair Bolsonaro scoorde een stuk beter dan vooraf was gepeild. De tweede kiesronde in de strijd om het presidentschap, op 30 oktober, krijgt zo een onvoorspelbare dynamiek.

Voor de sociaal-democratische Arbeiderspartij (PT) was de uitslag (48,4 om 43,2 procent) een teleurstelling: zij hoopte op een verpletterende terugkeer van Lula, door al in de eerste ronde meer dan de helft van de stemmen te halen. De peilingen hadden vooraf een verschil van circa 13 procent voorspeld. „We gaan deze verkiezingen uiteindelijk winnen, we hebben alleen wat meer tijd nodig”, riep Lula zijn aanhang zondag toe.

Bolsonaro, die van tevoren had aangegeven dat hij een nederlaag niet zou accepteren en de peilingen ‘nepnieuws’ noemde, zei ervan overtuigd te zijn dat hij in een tweede ronde zijn herverkiezing veilig zal stellen. „Ik begrijp dat mensen verlangen naar veranderingen, maar veranderingen pakken vaak slechter uit”, zei Bolsonaro na afloop rustig en bijna nederig – een contrast met de aanvallende toon die hij in de campagne vaak koos.

Het kleinere verschil tussen de twee illustreert dat Brazilianen tot op het bot verdeeld zijn. De maandenlange aanloop naar de verkiezingen was zeer onrustig en polariserend. Tussen aanhangers van Lula en van Bolsonaro liepen de spanning op, wat gepaard ging met geweld en zelfs moord. Op de verkiezingsdag bleef het wel rustig.

Conservatieve agenda

Op het Praça São Salvador in Rio de Janeiro, waar Lula’s aanhangers de uitslagenavond volgden, was de linkse teleurstelling zondagavond te merken. „Ik ben bang dat het Bolsonaro lukt om straks in de tweede ronde stemmen van Lula af te snoepen, en dan zitten we nog vier jaar met hem opgescheept”, zei Barbara Fernandes, een rechtenstudente. Bolsonaro-aanhanger Matheus Gomes was juist opgelucht. „Mensen hebben gelukkig goed nagedacht. Dit is democratie, en ik weet zeker dat Bolsonaro straks in de tweede ronde wint.”

De kracht van ultrarechts in de politiek blijkt ook uit de zetels die prominente bolsonaristas wonnen in het Congres, de Senaat en op deelstaatniveau. Het toont dat zijn ultrarechtse stroming wortel heeft geschoten.

Falende opiniepeilers

De keiharde strijd die voor de twee kandidaten in het verschiet ligt, zal het land de komende weken verdelen. Beiden zullen proberen kiezers achter zich te krijgen van andere kandidaten, de linkse Ciro Gomes en centrumpoliticus Simone Tebet, die nu kleine percentages binnenhaalden.

De vraag is hoe opiniepeilers als Datafolha en IPEC er zo ver naast konden zitten door de steun voor Bolsonaro zozeer te onderschatten. Braziliaanse media speculeerden maandag dat Bolsonaro zijn aanhang van tevoren had opgedragen niet eerlijk te antwoorden, mochten ze gebeld worden door peilers. Bolsonaro stelde meermaals Datafolha te wantrouwen en alleen in ‘Datapovo’ (Volksdata) te geloven.

Marilia Closs, politicoloog aan de Staatsuniversiteit van Rio de Janeiro, vermoedt dat veel kiezers op het laatste moment hun stem hebben bepaald. „Daarbij kan het sterke socialemedianetwerk van Bolsonaro een kracht zijn geweest, de invloed daarvan is kennelijk onderschat. Mensen worden bestookt met spraakberichten en appjes. De zwevende kiezer lijkt uiteindelijk vooral voor Bolsonaro te hebben gekozen.”

De Braziliaanse columniste en analist Miriam Leitão stelde op tv-zender Globo dat Bolsonaro mogelijk vooral vrouwen heeft weggetrokken uit het Lula-kamp. ,,We onderschatten hoeveel vrouwen zijn conservatieve stroming omarmen. Zijn boodschap als beschermer van de familiewaarden, en het evangelische geloof spreekt hen aan”, zei ze. ,,Hij staat voor behoudend en reactionair. Voor hen zijn dat geen scheldwoorden maar impliceert het juist rust en stabiliteit’’, aldus Leitão.

Naast de verdere opmars van ultrarechts zag deze eerste ronde ook politici uit gemarginaliseerde groepen doorbreken. Er werden drie inheemse vrouwen als gedeputeerde gekozen en twee transvrouwen. Ook dat illustreerde de verdeeldheid tussen conservatief en progressief Brazilië.

Lees ook dit artikel: ‘Alleen God kan mij het presidentschap ontnemen’, hoe Bolsonaro in zijn campagne Trump kopieert