Deze Zweedse onderzoeker neemt radicaalrechtse media serieus. Wat is hun methode?

Zijn werkveld, moet hij eerlijk bekennen, verveelt onderzoeker Kristoffer Holt ook weleens. „Wat je voorgeschoteld krijgt, is in zekere zin voorspelbaar, repeterend.” Hij onderzoekt alternatieve media, met name publicaties die je als ‘anti-immigratie’ en ‘anti-establishment’ tot ’antisysteem’ kan omschrijven. „Ik probeer met een open blik te kijken, niet vooringenomen, om te begrijpen wat ze doen. Want het is helder dat dit discours aanslaat. Er leven grote zorgen rond deze thema’s. Als traditionele media en partijen die niet adresseren, wordt het een walk-over voor populisten.”

In zijn thuisland won deze maand het rechtse blok de verkiezingen, aangevoerd door de Zweden Democraten (SD) die voor het eerst meer dan 20 procent van de kiezers achter zich kregen. Met enige fascinatie bezag Holt, professor in communicatie en massa media aan de Linnaeus Universiteit in Kalmar, daarbij de rol van Riks.se. Dat is het onlinemediakanaal van de rechts-radicale partij. „Compleet nieuw”, zegt Holt, „en iets wat de politieke communicatie hier voor decennia gaat veranderen.”

Bij Riks zag je lolligheid tussen de anti-immigratieretoriek, met jonge presentatoren die in drank- en feestfilmpjes figureerden. „Veel academici, zelfs journalisten, hebben het succes hiervan gemist.” Vijftig filmpjes per dag, twintigduizend kijkers gemiddeld. Met uitschieters naar boven de honderdduizend. Ook de Nederlandse Eva Vlaardingerbroek had er een rubriek. Holt: „Een gevolg van het gebrek aan toegang tot mainstreamkanalen is dat de Zweden Democraten nog steeds online veel effectiever zijn dan andere partijen.”

De Nederlandse omroep Ongehoord Nederland, dienstbaar maar niet direct gelieerd aan radicaal-rechts partijen in Nederland, doet wel een belletje rinkelen bij Holt. Het is een van de weinig alternatieve platforms in Europa met staatssubsidie.

Alternatieve media verhouden zich slecht tot journalistieke principes als objectiviteit en evenwichtigheid. U zegt: dat is niet per definitie slecht.

„Het liefst zie ik natuurlijk ook feitelijke, evenwichtige journalistiek. Maar een cultuur van schouderklopjes creëert een bubbel waarin signalen in de samenleving worden gemist, of misvattingen niet worden gecorrigeerd. Alternatieve media kunnen die blootleggen. Ik weet dat veel academici in het veld van radicaal rechtse media vooral onderzoeken hoe evil ze zijn. En ook dat kan interessante bevindingen opleveren. Maar toen ik begon, vijf jaar geleden, waren rechts-radicale alternatieve media in Zweden een relatief nieuw fenomeen. Ik wilde daarom eerst een theoretisch raamwerk, vrij van waardeoordelen. Ik ging uit van de mogelijkheid dat het beweerde wellicht klopt en dat onderwerpen worden behandeld die elders worden genegeerd, maar dat die tóch belangrijk zijn. Dat is misschien een wat overambitieuze intellectuele onderneming, maar je moet gedegen zijn en tot op zekere hoogte waardevrij analyseren.”

Wat zijn alternatieve media? Holt definieert ze als media die zichzelf zien als correctie op een veronderstelde hegemonie van traditionele titels en tv-zenders. Hoe alternatief een medium is, hangt af van talloze kenmerken. Meer mainstream zijn ze als ze worden gefinancierd via abonnees en advertenties; aan de alternatieve kant is er meer afhankelijkheid van donaties en banden met politieke partijen. Gelden journalistieke idealen van onpartijdigheid en balans, de scheiding van nieuws en feiten zoals in gevestigde media? Of is het corrigeren van de veronderstelde hegemonie het uitgangspunt, en zijn ze daarom per definitie partijdig? En is de interne kwaliteitscontrole gewaarborgd door een eindredactie en onafhankelijke regulering – zoals bij traditionele media – of geeft alleen het publiek feedback?

Dit levert een spectrum op van anti-establishmentmedia, waarbij mainstream en alternatieve media op sommige punten kunnen overlappen. „Hoe moet je anders Fox News kwalificeren? Daar riepen ze nog dat ze de underdog waren terwijl Trump president was. In Zweden ga je nu hetzelfde fenomeen zien: de Zweden Democraten als grootste partij in de regeringscoalitie is iets heel nieuws voor rechts-populistische media. Al zullen ze nog zeggen dat ze de enige zijn die het ‘zeggen zoals het is’.”

Wat zijn de overeenkomsten tussen radicaal-rechtse alternatieve media?

„De kracht is dat ze praten zoals mensen praten. Het adagium the medium is the message geldt nergens meer dan bij deze titels. Dus: recht voor zijn raap, zoals Trump, zonder te checken dingen benoemen ‘zoals ze zijn’ en het beestje bij de naam noemen. Alternatieve media zullen zich altijd als underdog verhouden tot de mainstream media, en om aandacht te trekken, moeten ze de mainstream blijven sarren. Provoceren, iets roepen wat eigenlijk niet mag en dan kapitaliseren op de verontwaardiging. Die strategie zie je overal, in allerlei vormen.”

Provoceren, iets roepen wat eigenlijk niet mag en dan kapitaliseren op de verontwaardiging. Dat zie je overal.

Kristoffer Holt

Dat betekent ook dat er nooit gas terug wordt genomen, of wezenlijk wordt gereflecteerd op gemaakte fouten of gecreëerde ophef. „Wederom”, zegt Holt, „het medium is de boodschap. Ze volgen hetzelfde handboek als populisten, met bijvoorbeeld self-scandalisation”– strategisch een relletje veroorzaken door iets aanstootgevends te zeggen. Een goed voorbeeld, zegt Holt, is de lallende Riks-presentator op de uitslagenavond na de verkiezingen. Ze zei meermaals „Helg Seger”, wat zoveel betekent als „weekendoverwinning” maar ook erg leek op de nazigroet „Hell Seger” (Sieg Heil). Ze had het niet zo bedoeld, zei ze later. Ze had een slok op.

Eén van de grootste online platforms van Zweden is Fria Tider, met een forumachtige opzet, zoals Reddit. „Dat zit nog verder rechts van de Zweden Democraten. Die gaan niet matigen.” Het is één van de succesvolste alternatieve online media, samen met het libertaire Nyheter Idag. „Beide maken winst.” In Zweden zorgt een mediasubsidiesysteem voor enige rugwind. Fria Tider is de enige uiterst rechtse (online)krant die daarvan profiteert. Volgens Holt hoef je geen journalistieke ethische voorwaarden te onderschrijven om deze subsidie te ontvangen.

Volgens Holt „kun je niet onderschatten hoe de Zweedse samenleving is veranderd in tien jaar. Er is woede, onzekerheid, mensen zien er niet meer hetzelfde uit en spreken niet meer dezelfde taal. Er is criminaliteit, bendegeweld. Dat valt niet te negeren. In Zweden is lange tijd sprake geweest van een nauwe bandbreedte van geaccepteerde opinies en thema’s. Met de opkomst van sociale media in combinatie met de vluchtelingencrisis en toenemende migratieproblematiek, is dat opengebroken. Ik druk me niet uit in goed of slecht, maar het was onvermijdelijk dat ondernemers zich online gingen storten op deze markt.”

Is er geen ondergrens?

„Je vindt overal rotte appels. Extreme platforms, neonazi’s. Die dragen niets bij natuurlijk, maar die zijn nogal marginaal. Ik geloof nog steeds in vrij debat en vind dat ook ongemakkelijke standpunten tot uitdrukking moeten kunnen komen. Het wordt wel problematisch als sociale media de polariserende berichten versterken omwille van clicks en engagement. Dat schaadt het publieke debat ontegenzeggelijk. Maar media die bepaalde standpunten huldigen, die onacceptabel, schadelijk of onsmakelijk zijn, daar moeten we in een democratie mee leven. Want het wegreguleren van deze media zal altijd arbitrair zijn. Een ministerie van Waarheid moet je niet willen.”