‘Deze schaakrel zorgt voor meer paranoia’, zegt de grootmeester over het schandaal rond Carlsen en Niemann

Dit moet wel het grootste schandaal in de geschiedenis van het schaken zijn.” De 56-jarige Maurice Ashley is uitgesproken over de rel tussen de huidige wereldkampioen Magnus Carlsen uit Noorwegen en de Amerikaan Hans Niemann die de schaakwereld al weken bezighoudt – en hij kan het weten.

Al meer dan veertig jaar schaakt Ashley, die het spelletje leerde in zijn geboorteland Jamaica en zich er echt voor begon te interesseren tijdens zijn middelbare schooltijd in New York. Sinds de jaren negentig voorziet hij grote wedstrijden van commentaar. In 1999 werd hij de eerste zwarte schaker die de titel grootmeester, de hoogst mogelijke rang in het schaken, behaalde.

Luister ook naar de podcast over het schaakschandaal, met grootmeester Hans Ree, die al jaren de NRC-schaakrubriek schrijft

Het huidige schandaal draait om Carlsen en schaakwebsite chess.com die Niemann beschuldigen van vals spel. Niemann ontkent, en heeft een rechtszaak wegens laster en smaad aangespannen waarin hij 400 miljoen dollar schadevergoeding eist. Volgens Ashley is de zaak groter dan eerdere (vermeende) voorbeelden van bedrog in het schaken, zoals het samenspannen van Russische spelers tegen Bobby Fischer in de jaren zestig, de yoghurt die hints zou bevatten voor Anatoli Karpov in zijn tweestrijd om de wereldtitel tegen Viktor Kortsjnoi in 1978, en het verdachte, want frequente, toiletbezoek van Vladimir Kramnik in de WK-tweekamp tegen Veselin Topalov in 2006.

Met alle gevolgen van dien, zegt Ashley tijdens een digitaal gesprek vanuit zijn huis in Fort Lauderdale in de Amerikaanse staat Florida. „De schaaksport heeft klappen gekregen. Het spel had een bepaalde cachet en prestige, nu ligt het in de modder.”

Waarom is dit schandaal groter dan alle andere?

„In het tijdperk waarin we nu leven, met sociale media en directe vormen van communicatie, wordt informatie zo veel sneller verspreid en ontleed, dat een schandaal als dit veel meer mensen dan vroeger bereikt en er langer over gesproken wordt.

„Als je vroeger over een idiote theorie wilde speculeren, dan deed je dat met je vrienden aan de bar. Nu kun je het tweeten, en dan wordt het geretweet, en dan bemoeit iemand als Elon Musk zich ermee, en zo wordt de boodschap oneindig versterkt. Het gevolg is dat er een vreemde fascinatie voor dit verhaal is ontstaan. Er zijn vragen die ik heb gekregen van journalisten van grote media die bizar zijn.”

Ik heb het spel leren spelen in de parken van Brooklyn, met een hoop trash talking, dus ik wist dat schaken niet een verheven sport was. Maar het was wél eerlijk

U bedoelt dat u bent gevraagd naar de theorie dat Niemann zou hebben valsgespeeld met behulp van trillende anale kralen?

Ashley lacht. „Oh absoluut, zonder schaamte ook. Ik kan me moeilijk iets anders herinneren dat zoveel internationale media-aandacht heeft gekregen als dit schandaal – alleen de hype rond de Netflixserie The Queen’s Gambit komt in de buurt. Deze mate van aandacht krijgen we anders nooit.”

Wat merkt u van de impact van het schandaal op de schaakwereld?

„Het probleem dat de schaaksport met valsspelen heeft, ligt nu op straat. Iedereen focust zich op de vraag of Hans heeft vals gespeeld of niet, maar hij zou niet de enige rotte appel zijn. Het feit dat schaakwebsite chess.com naar buiten komt met het nieuws dat de accounts van verschillende grootmeesters zijn afgesloten vanwege verdenkingen van vals spel, laat zien dat het in alle geledingen van de sport zit.

„Het gevolg is dat je een toename van verdenkingen en paranoia ziet. Toernooien hebben allerlei maatregelen genomen om vals spel te voorkomen, je wordt nu van top tot teen gecontroleerd alsof je door de douane op het vliegveld gaat. Als vroeger een speler aan een opmars bezig was, vertrouwden we op diens genialiteit. Nu vermoedt iedereen bij elke goede zet dat die mogelijk ingegeven is door een computer.”

Het lijkt me ook niet goed voor het imago van de sport.

„Het is ronduit om depressief van te worden. De titel van grootmeester zou de meest eervolle van allemaal moeten zijn, maar als ik zie dat collega’s van mij de regels hebben overtreden, zijn betrapt en onteerd, dan heeft dat een verwoestend effect. De titel is bezoedeld.

„Ik heb het spel leren spelen in de parken van Brooklyn, met de hustlers en een hoop trash talking, dus ik wist altijd al dat schaken niet een verheven sport was. Maar wat het wél was, was eerlijk. Een strijd tussen denkvermogens, de een tegen de ander, waarbij je je verstand gebruikte tot het bittere eind om de ander te verslaan. Dat is niet meer zo. Het is duidelijk geworden dat je je verstand niet meer nodig hebt om te winnen. Omdat er nu zoveel sensatie is rond deze zaak, is dit het eerste waar mensen aan zullen denken als schaken ter sprake komt. Dat is niet wat je wil.”

Was het voor u een verrassing dat het erop lijkt dat er door meerdere grootmeesters is valsgespeeld?

„Ik kende wel verhalen van vreemde vogels die gekke dingen deden, en ik was me bewust van het feit dat dit op een lager niveau gebeurde, maar voor mij kwam het nieuws dat dit ook op het hoogste niveau gebeurde als een grote schok. Ik was wat dat betreft als een naïeve baby.

„Ik neem het mezelf niet kwalijk dat ik het niet wist – voor zover er mensen van op de hoogte waren, hielden ze tot voor kort hun mond. Laat ik het erop houden dat ik nu niet meer naïef ben, ik heb mijn lesje geleerd.”

Lees ook: de veldtocht van Magnus Carlsen tegen vals spel

U was een van de commentatoren bij de wedstrijd tussen Gary Kasparov en Deep Blue in 1997, de eerste tweekamp waarin een computer zich sterker toonde dan de beste menselijke schaker. Ging het toen al over valsspelen?

„Het grappige is dat tijdens die wedstrijd het omgekeerde gebeurde. De computer deed zo’n goede zet, dat Kasparov suggereerde dat een mens de machine hielp.

„We leven nu in andere tijden. Zonder kunstmatige intelligentie en de mogelijkheid om online te communiceren zou valsspelen niet zo wijdverbreid kunnen zijn. Computers spelen beter dan mensen en het is zo makkelijk om van die kennis misbruik te maken, dat het haast onmogelijk is geworden de goeden van de slechten te onderscheiden.

„Deze schaakrel is een microkosmos van een grotere wereld waarin dezelfde problemen spelen. Als je kunt valsspelen met schaken, kun je ook afkijken bij examens. De impact op het onderwijs is dan enorm. In elke sector waar kennis van waarde is, en je gebruik kunt maken van een mechanisme om je resultaten te verbeteren, zullen er mensen zijn die op deze manier proberen vals te spelen.”

Wat kan de schaakwereld doen om valsspelen te voorkomen?

„De internationale schaakfederatie FIDE heeft een enorme verantwoordelijkheid om dit op niet mis te verstane wijze aan te pakken. Maar hoe ze dat moeten doen, dat is een serieuze uitdaging.

„De enige oplossing die ik kan verzinnen om vals spel bij online schaken te voorkomen, zou bijzonder indringend zijn: dan moet je zoveel camera’s ophangen, zoveel controle over je computer afstaan, zoveel surveillance accepteren. Je moet dan bijna naar totaal toezicht toe.

„Atleten zijn hier in zekere mate al aan gewend, denk aan dopingcontroles. Ze zijn bereid om hun privacy af te staan en allerlei maatregelen te accepteren omdat ze willen laten zien dat ze niet valsspelen. Het voorstel van Hans Niemann om naakt te schaken past bij die bereidheid. In het honkbal controleren ze sinds kort de handen van pitchers op verboden middelen, ik denk dat we in de toekomst meer van zulke maatregelen gaan zien.”

Na de beschuldigingen aan zijn adres heeft Niemann een rechtszaak aangespannen wegens smaad en laster. Hoe ziet u deze schaakrel aflopen?

Ashley lacht weer. „Ik doe niet aan projecties, het zou dwaas zijn om te doen alsof ik weet wat er nog gaat komen. Als dit allemaal voorbij is, komt er een Netflix-special, die voorspelling durf ik wel aan. Er zal vast nog meer drama volgen, en ik zal er net als iedereen getuige van zijn.”