Deze drie grote plagen staan een Europese crisisaanpak in de weg

Er zijn jaren dat het bestaan van de zogeheten ‘State of the European Union’ door een beperkt aantal Europeanen wordt opgemerkt. De ‘troonrede’ door de voorzitter van de Europese Commissie gaat vaak vrij geruisloos voorbij. Dit jaar is dat anders, nu Europa aan de vooravond staat van een moeilijke winter en de strijd in Oekraïne een nieuwe fase in is gegaan. Veel Europese ogen zijn deze woensdag gericht op Commissievoorzitter Ursula von der Leyen: hoe denkt zij de multicrises waar Europa mee kampt te gaan bestrijden?

Actueel is vooral de Europese aanpak van de torenhoge energieprijzen. Woensdag presenteert Von der Leyen een crisispakket, waarvan de details de afgelopen dagen uitlekten. Maar op de achtergrond speelt ook torenhoge inflatie, scheefgroei in de interne markt, groeiende Europese verdeeldheid over sanctiepakketten en toenemende onrust onder de bevolking.

„Ik ben er diep van overtuigd dat als we solidair zijn en de eenheid en vastberadenheid tonen, we zullen overwinnen”, zei Von der Leyen vorige week bij de aankondiging van haar energieplannen. Deze woensdag zal ze daar nog meer op hameren. Maar op zoek naar eenheid wordt de EU op dit moment gekweld door verschillende plagen.

Lees ook: Europa zoekt koortsachtig naar een manier om de energiecrisis te bestrijden. Zes vragen en antwoorden

1Wie neemt nu de leiding?

Het cliché wil dat alleen een crisis Europa werkelijk in beweging zet. Maar nu het crisisgevoel in Brussel weer door de gangen jaagt, klinkt steeds sterker de vraag: wie bepaalt eigenlijk de richting?

Von der Leyen zal deze woensdag proberen duidelijk te maken dat zij de koers uitzet. Maar de reactie van lidstaten op haar energieplannen was afgelopen week op z’n best zuinigjes. De verdeeldheid is nog steeds groot en nog altijd gaan soms wilde alternatieve ideeën rond. Een groeiende groep EU-landen pleit onverminderd voor het snel invoeren van een algeheel prijsplafond bij de aankoop van gas. Maar hen zal Von der Leyen nu alleen kunnen teleurstellen. Nog altijd is er onder Commissie-ambtenaren weerstand tegen al te radicale marktinterventies, onder meer om de risico’s die het zou kunnen betekenen voor de leveringszekerheid en investeringen in de duurzame energie.

Onderliggend probleem in het leiderschapvacuüm is de wankele positie van Duitsland. In vorige crises was het uiteindelijk toch Berlijn dat de richting aangaf, niet zelden met het eigen vingertje hoog in de lucht. Nu is Duitsland juist de vragende partij, als tot voor kort groot verbruiker van Russisch gas. Bijna dagelijks schakelen nieuwe Duitse bedrijven momenteel hun productie af, in reactie op de hoge prijzen. Daarbij komt dat de drie partijen in de Duitse coalitie het ook allerminst met elkaar eens zijn over oplossingen voor de energieproblemen en dat het gezag van Duitsland binnen de EU flink gedaald is.

2Vrees voor onrust

Gevraagd naar de urgentie van crisismaatregelen wezen politici en ambtenaren de afgelopen dagen steeds naar Praag. In de Tsjechische hoofdstad gingen anderhalve week geleden tienduizenden mensen de straat op om te demonstreren tegen de hoge energieprijzen én de westerse sancties tegen Rusland. Het is het schrikbeeld, vooral omdat iedereen vreest dat het hierbij niet zal blijven – en een willekeurige andere Europese (hoofd)stad zomaar de volgende kan zijn.

De oorlog begint steeds meer pijn te doen voor gewone burgers en de torenhoge inflatie en energieprijzen zijn het beste recept voor een oplevend populisme. Komt er een nieuwe golf van burgeronvrede, vergelijkbaar met die na de kredietcrisis rond 2009 en de grote toestroom van vluchtelingen in 2015? De komende weken kijkt Europa vooral bezorgd naar de verkiezingen in Italië, waar een rechts-populistische coalitie vrijwel zeker zal winnen. De verkiezingsuitslag in het normaal uiterst stabiele Zweden, waar zondag een radicaal-rechtse partij fors won, is weinig geruststellend.

Hoe stabiel Europa de eerste oorlogswinter doorkomt, is nog erg onzeker

Dat het daar bij blijft gelooft haast niemand. In vrijwel alle EU-landen staan bestuurders onder hoge druk en op verschillende plekken beginnen coalities te wankelen. Hoe stabiel Europa de eerste oorlogswinter doorkomt, is nog erg onzeker.

3Enfants terribles blijven sarren

Het begint lastig tellen te worden op welke dossiers Hongarije binnen de Europese Unie inmiddels allemaal dwars ligt. Veel hebben te maken met verzet tegen sancties voor Rusland. Maar soms ook niet: Boedapest blokkeert ook nog altijd gezamenlijke afspraken over een minimumbelastingtarief. Officieel vanwege zorgen om haar investeringsklimaat, maar duidelijk is voor alle betrokkenen dat Hongarije met een veto miljarden uit het coronaherstelfonds probeert af te dwingen.

De verhouding met de regering Orbán was de afgelopen jaren al niet goed, maar in Brussel groeide de afgelopen tijd de frustratie en ontgoocheling over de Hongaarse positie. Wekelijks is er weer een nieuwe twistappel: de trotse bekendmaking door Boedapest van een nieuw gascontract met Rusland onlangs, of de plotselinge suggestie vorige week de verlenging van de sancties tegen Russische oligarchen te blokkeren.

Tot nu toe slaagde de EU er steeds in de Hongaarse blokkades linksom of rechtsom te omzeilen. Maar hoe lang dat nog goed gaat weet niemand, temeer omdat de botsing over de coronagelden dit najaar tot een climax gaat komen.

Het andere Europese ‘enfant terrible’ Polen vond zichzelf dit voorjaar juist opnieuw uit als moreel leidende lidstaat bij de solidariteitsverklaringen aan Oekraïne. Warschau slaagde er zelfs in de banden met Brussel aan te halen en vooruitzicht te krijgen op miljarden aan coronasteun.

Maar nu de rechtsstaatrot in het land onverminderd voort blijkt te zetten, zijn de betrekkingen alweer bekoeld. De ramkoers is opnieuw ingezet nu Brussel toch bepaalde resultaten wil zien vóór er miljarden worden overgemaakt. Onder EU-ambtenaren en -diplomaten groeit de vrees dat ook Polen op belangrijke EU-dossiers weer dwars kan gaan liggen.