De taal van de voormalige bezetter klinkt steeds minder vaak in Afrika

„Ik weet nu dat goed Engels spreken niet de maatstaf is voor een intelligente geest. Engels is slechts een taal, zoals Yoruba en Igbo en Hausa. Niets eraan is speciaal”, schrijft de Nigeriaanse Abi Daré in haar boek The girl with the louding voice (2020).

Meer dan zestig jaar nadat de meeste Afrikaanse landen zich van het koloniale juk bevrijdden, klinken de voormalige bezetters nog door in de belangrijkste voertalen. Ongeveer de helft van het continent gebruikt het Engels als een van de officiële talen; de taal waarin media berichten, de overheid communiceert en zakenlui deals sluiten.

Voor iets minder dan de helft van de landen geldt dat voor het Frans, voor een handjevol voor het Portugees en voor één voor Spaans (Equatoriaal Guinea). De grootste Franstalige steden ter wereld bevinden zich zelfs in Afrikaanse landen. Sterker nog, Kinshasa, de hoofdstad van de Democratische Republiek Congo, overtreft Parijs als de grootste Franstalige stad ter wereld.

Lees ook Marokkaanse studenten willen liever les in het Engels

Maar de Europese talen verliezen aan populariteit. Marokkaanse studenten voeren campagne tegen het gebruik van Frans op scholen. En ook Engelstalige Afrikaanse landen stappen in het onderwijs over naar Afrikaanse talen. „Wie wil afkomen van onderdrukkers, moet beginnen bij het onderwijssysteem. En dat is sterk verbonden met taal”, zegt de Leidse docent African studies Annachiara Raia.

Kenia opende een afrocentrische basisschool en schrapte daar het Engels en de verplichte schooluniformen uit de Britse tijd. In plaats daarvan stimuleren de oprichters traditionele haar- en klederdracht. Nigeria introduceerde eind vorig jaar een nieuw systeem waarbij kinderen de eerste zes jaar van de basisschool verplicht in hun moedertaal les krijgen. Dat stuitte direct op hevig verzet: het West-Afrikaanse land kent meer dan zeshonderd talen, wat uitvoering van de maatregel erg lastig maakt. Daarnaast is Engels voor veel stedelijke Nigerianen uit de middenklasse de voertaal en van groot belang in de internationale miljoenenstad Lagos. Sommige inwoners in de economische hoofdstad spreken niet eens een lokale taal.

Taalkundigen zien een toename van het gebruik van het Swahili en voorspellen dat het de nieuwe lingua franca kan worden. De taal is met 200 miljoen sprekers de meest gebruikte Afrikaanse taal en dient als ‘brugtaal’ voor de vele andere Afrikaanse talen. Het is een samensmelting van een dialect geboren uit Bantu, gesproken in Zuidelijk-, Centraal- en Oost-Afrika, en Arabische talen. Oorspronkelijk verspreid door Arabische handelaren aan de Oost-Afrikaanse kust, ontleent Swahili 40 procent van de woorden aan het Arabisch. Dankzij de Duitse missionaris Johann Ludwig Krapf werd de taal vanaf de negentiende eeuw niet langer geschreven in het Arabische maar in het Latijnse schrift.

Een bevrijdingstaal

„Al in de jaren zestig van de vorige eeuw klonken deze geluiden”, vertelt onderzoeker Raia over de grotere reikwijdte van het Swahili. In de periode voorafgaand aan de onafhankelijkheid van Kenia, Oeganda en Tanzania fungeerde het Swahili als een internationaal instrument voor politieke samenwerking. Vrijheidsstrijders in de hele regio konden zo hun gemeenschappelijke ambities overbrengen, ook al verschilden hun moedertalen sterk van elkaar.

„Schrijvers en wetenschappers schreven over dekolonisatie, maar deden dat in de taal van de kolonisator. Sommigen stapten toen al over naar hun moedertaal”, zegt Raia. „Nu kunnen we zelfs in academische tijdschriften in het Swahili publiceren.”

Ida Hadjivayanis, docent Swahili studies, ziet naast de behoefte aan verdere dekolonisatie ook een economische motivatie. „De Afrikaanse Unie keurde begin vorig jaar Swahili goed als officiële werktaal. Dat is opvallend”, zegt de Tanzaniaanse onderzoeker, werkzaam aan de School of Oriental and African Studies in Londen. In 2019 werd Swahili de enige erkende Afrikaanse taal binnen de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika (SADC), waarin zestien vooral zuidelijke Afrikaanse landen samenwerken. Kort daarna werd het geïntroduceerd op scholen in Zuid-Afrika en Botswana. Ook is het de officiële taal van de Oost-Afrikaanse Gemeenschap (EAC), waarvan zeven landen lid zijn.

Oeganda besloot in juli het Swahili aan te nemen als voertaal en het een verplicht vak te maken op de basis- en middelbare school. Ook in Tanzania en Kenia heeft het een officiële status. In totaal spreken delen van veertien landen de taal, waaronder de Democratische Republiek Congo, Rwanda en Burundi.

VS, Japan en Rusland

„Hoewel Swahili van oudsher in Oost-Afrika wordt gesproken, zie ik tot mijn verbazing dat het nu ook op universiteiten in Ghana wordt onderwezen”, zegt Raia. De taal wint mede aan invloed door muziek van artiesten als Diamond Platnumz in Tanzania. „Door de zichtbaarheid en culturele waarde van de taal zijn steeds meer studenten erin geïnteresseerd.” De taal is ook ver buiten Afrika onderdeel van het curriculum. Alleen al in de Verenigde Staten wordt het op meer dan honderd onderwijsinstellingen aangeboden, maar ook in Polen, Mexico, Rusland en Japan. En aan de Universiteit Leiden.

De Leidse onderzoeker Raia plaatst daar wel een kanttekening bij. In Leiden is Swahili onderdeel van het vak Afrikaanse literatuur. „Maar wat is dat eigenlijk? Afrika wordt met die benaming gezien als een land. Het Swahili alleen biedt al zo veel aspecten om in te duiken: hoe is de taal veranderd door de tijd heen? Hoe wordt zij in verschillende landen gesproken?”

Er is ook kritiek op de taal. Een video van de Zuid-Afrikaanse oppositieleider Julius Malema waarin hij mensen aanmoedigt om Swahili als lingua franca te omarmen, leidde vorig jaar tot negatieve reacties. Swahili ‘gedraagt zich’ zélf steeds meer als een koloniale taal, legt Raia uit. „De angst is dat het andere, kleinere Afrikaanse talen wegduwt. Historisch gezien is Afrika meertalig, en staat het bekend om de veelvoud aan talen. Mijn droom is dat al die talen naast elkaar kunnen bestaan.”