De ongrijpbare regisseur Alberto Lattuada stop je onmogelijk in een hokje

Ongrijpbaar, eclectisch, ondergewaardeerd. Steeds terugkerende woorden die critici gebruiken om het oeuvre van de Italiaanse filmmaker Alberto Lattuada (1914-2005) te kenschetsen. Het Amsterdamse Eye Filmmuseum vertoont elf films uit zijn vier decennia durende carrière in een retrospectief met als ondertitel ‘Meester naast Fellini’. Lattuada was dan ook een tijdgenoot van beroemde Italiaanse cineasten als Visconti, Antonioni en Fellini.

Het was Lattuada die Fellini, indertijd nog een scenarist, zijn kans gaf om regisseur te worden. Samen maakten ze Luci del varietà (1950), die te zien is in een prachtig gerestaureerde kopie. Coscenarist Fellini deed de acteursregie, Lattuada de rest. Het bij vlagen geestige debuut van Fellini laat een mannelijke hoofdpersoon zien, een tweederangs variétéartiest, wiens opgeblazen ego, ijdelheid en haantjesgedrag onderwerp zijn van satire.

Lattuada’s oeuvre is niet makkelijk thematisch of stilistisch te duiden. Hij maakte films in allerlei genres (of vermengde genres), bewerkte prestigieuze Russische romans (Eye vertoont Tsjechov-verfilming La steppa) en schrok niet terug voor seksfarces die de man op de hak nemen. Maar juist die ongrijpbaarheid spreekt nu tot de verbeelding. De tijd dat filmcritici spraken over ‘auteurs’ met een herkenbare handtekening ligt ver achter ons. Denken in hokjes is passé.

Misdaadmatriarch

Lattuada studeerde architectuur, ontwikkelde een passie voor cinema en was een tijdje filmcriticus. Hij maakte zijn eerste films in en vlak na de Tweede Wereldoorlog, de periode waarin het Italiaanse neorealisme opkwam. Sobere, vaak op locatie gedraaide films vol maatschappelijk engagement. Lattuada’s Il bandito (1946) is er een fraai voorbeeld van. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog keert krijgsgevangene Ernesto terug naar het in puin geschoten Turijn. Het ouderlijk huis is een ruïne, zijn moeder blijkt dood, zijn zus spoorloos.

Lattuada filmde de indrukwekkende eerste helft in de kapotgeschoten straten van Turijn en laat de verwarring, desillusies en het cynisme zien van een generatie terugkerende soldaten. Ze treffen een land aan dat na jaren fascisme en oorlog moreel failliet is. Gedwongen door noodlottige omstandigheden kiest Ernesto halverwege Il bandito voor de misdaad, waarna het verhaal film noir-achtige trekjes krijgt. Zo raakt Ernesto in de ban van een soort femme fatale, de machtige misdaadmatriarch Lidia (krachtig gespeeld door de net internationaal doorgebroken ster Anna Magnani). Lidia laat niet met zich sollen en is seksueel onafhankelijk, ze gaat haar eigen gang.

In die zin heeft zij veel gemeen met Anna (Silvana Mangano), het titelpersonage uit Anna (1951). De empathische Anna wil zich tot non laten inwijden, werkt als verpleegster in een ziekenhuis en blijkt een tumultueus verleden te hebben dat in flashbacks getoond wordt. Waar Ernesto in Il bandito in de ban was van Lidia, daar blijkt Anna seksueel geobsedeerd door een ‘homme fatal’ – een soort loverboy die haar onder controle heeft. Als ze verliefd wordt op een boerenzoon lijkt ontsnapping mogelijk, dus waarom wil zij nu non worden? Het meeslepende Anna heeft trekjes van een melodrama, doet in enkele scènes denken aan de Amerikaanse film noir Gilda (1946) maar draait uiteindelijk om een vrouw die haar eigen pad kiest, de mannen hebben het nakijken.

Geestige maffia

Een andere sterke film uit het retrospectief is Mafioso (1962), een geestige maffiafilm met een geweldige hoofdrol van Alberto Sordi. Sordi speelt Nino, een in Milaan wonende en werkende Siciliaan die na jaren afwezigheid met zijn gezin op vakantie gaat naar zijn geboortedorp. Nadat Lattuada op grappige wijze de verschillen flink heeft aangezet tussen het rijke Noorden en het arme Zuiden draait hij de duimschroeven aan voor de hoofdpersoon. Als hij een opdracht moet uitvoeren – een voorloper van The Godfather’s „an offer he can’t refuse” – voor de plaatselijke maffiabaas maakt Nino vuile handen.

In het meesterlijke Mafioso mengt Lattuada komedie en drama. Als dat eclectisch en ongrijpbaar is, dan moet het maar.