De Britten zwemmen inmiddels in het poepwater dankzij hun Victoriaanse riolering

Toiletpapier natuurlijk. Drollen. Condooms. Luiers. Maandverband. Diana Lury heeft het allemaal zien langsdrijven in de rivier waar ze bijna elke dag langs wandelt om haar labrador Henry uit te laten.

Dáár, zie je die verkleuring in het water? Ze wijst naar de rechteroever, waar een waterstroom uitkomt op de rivier en een grote troebele vlek veroorzaakt. „In de zomer poedelen daar gezinnen, die denken dat het een gewoon watervalletje is. Ze weten niet dat ze eigenlijk een douche nemen in rioolwater.” Langs de oever hangt nergens een waarschuwingsbordje. Behalve voor hondeneigenaren dan. „Ruim de poep van je hond op!”

Dit is één van de vele plekken waar ongezuiverd rioolwater rechtstreeks de Wharfe-rivier in stroomt, een rivier in Noord-Engeland die door het stadje Ilkley voert. Ongeveer een kilometer stroomafwaarts vanaf de brug in Ilkley waar Diana Lury staat ligt een rioolzuiveringsinstallatie, alleen kan die de hoeveelheden water in de afvoerbuizen lang niet altijd aan. Als het regent komt het teveel aan water door overloopbuizen rechtstreeks in de rivier terecht, om zo te voorkomen dat het omhoog komt in doucheputjes, toiletten en wasbakken in woningen. Gemiddeld gebeurt dat in Ilkley twee tot drie keer per week. Nu regent het lichtjes, maar de stroom rioolwater is fors.

Zoals het hier gaat, zo gaat het in heel Engeland. De rioleringen stammen nog uit de Victoriaanse tijd en zijn zo ontworpen dat hemelwater en rioolwater in hetzelfde systeem terechtkomen. Op steeds meer plekken leidt dat tot problemen.

Smoezelig bruin zeewater

Gezamenlijk loosden de waterbedrijven in Engeland vorig jaar meer dan 372.000 keer ongezuiverd rioolwater in rivieren en in zee. Minimaal, want op zo’n 10 procent van de plekken waar dit gebeurt, is geen goede monitoring.

Als gevolg kleurde aan de rotsachtige kust van Cornwall eind oktober het felblauwe zeewater smoezelig bruin, tot schrik van de gezinnen die er hun herfstvakantie kwamen vieren. En de kwaliteit van rivieren gaat achteruit. Zoals in de Windrush-rivier in de Cotswolds, waar de aantallen forellen dalen en de biodiversiteit afneemt. Slechts 14 procent van de rivieren in Engeland is ecologisch gezien in goede staat.

De afgelopen maanden kwamen meer en meer burgers en non-gouvernementele organisaties in verzet tegen waterbedrijven en tegen de overheid, die te weinig aan handhaving doet. Een van de belangrijke krachten achter die protesten is de Ilkley Clean River Group, waar Diana Lury actief voor is. Als eersten kwamen zij op het idee om de Wharfe in Ilkley tot officiële zwemlocatie te laten verklaren, zodat de kwaliteit van het rivierwater voortaan gemeten zou worden. „Dat zulke metingen niet standaard gebeuren, vinden wij bizar”, zegt Lury, „net als dat je als burgers het initiatief moet nemen om zo’n zwemstatus te krijgen”. Een zwemseizoen lang turfden ze aantallen bezoekers, maakten ze foto’s op drukke zomerdagen en deden wat verder nodig was om de toewijzing te krijgen.

Het lukte. Eind 2020 werd de Wharfe de eerste rivier van Engeland met een officiële zwemstatus – alle andere zwemplekken liggen aan de kust. Alleen: de kwaliteit van het rivierwater voldoet nu al twee jaar niet aan de standaarden. Aan de oever staat bij het meetpunt een bord: zwemmen hier wordt afgeraden.

„Treurig”, zegt Lury. Als winst ziet ze dat dankzij hun voorbeeld burgers langs tientallen andere rivieren nu proberen ook zo’n zwemstatus te krijgen, voor beter inzicht in de waterkwaliteit van hun lokale rivieren.

Privatisering

Op zich lozen waterbedrijven – meestal – niet illegaal. Yorkshire Water, verantwoordelijk voor de waterzuivering in en rond Ilkley, heeft voor de lozingsplekken langs de rivier alle benodigde vergunningen. Alleen is het systeem ontworpen voor ‘bij hevige regenval’. En de lozingen gebeuren evengoed als het lichtjes regent, of zelfs als het helemaal niet regent.

Pas na jaren aandringen van de Ilkley Clean River Group is Yorkshire Water in actie gekomen om de riolering te verbeteren. Tot nu toe gebeurt dat alleen stroomopwaarts van het meetpunt voor de zwemlocatie, nog niet stroomafwaarts. Diana Lury: „Nooit eerder had iemand hierover geklaagd, zeiden ze. Nee, omdat niemand wíst dat het gebeurde.”

De oorzaak van de problemen ligt volgens velen bij de privatisering van de watervoorziening, door Thatcher

De oorzaak van de problemen ligt volgens velen bij de privatisering van de watervoorziening. In 1989 was het water één van de laatste van een trits publieke voorzieningen die in Engeland werden geprivatiseerd onder toenmalig premier Margaret Thatcher, na de telecomsector, de gasvoorziening en de staalsector.

Het idee was om geld binnen te halen voor de overheid en tegelijk „een klasse burgers te creëren die positiever over het kapitalisme zou zijn als ze zelf aandelen hadden”, vertelt Jonathan Portes. In de jaren tachtig werkte hij als jonge ambtenaar op het ministerie van Financiën mee aan de privatisering, nu is hij hoogleraar economie en overheidsbeleid aan het King’s College in Londen. „De heersende ideologie toen was dat de markt gewoon efficiënter was dan de publieke sector.”

Maar al snel verkochten die burgers hun aandelen weer – met flinke winst. Die aandelen kwamen vervolgens in handen van internationale banken en private investeerders, die de waterbedrijven weer van de beurs af haalden. Portes: „Dat was totaal niet voorzien. Anders dan bij bijvoorbeeld telecom is de marktwerking voor water nooit van de grond gekomen.”

Ook beloofde investeringen in de dienstverlening bleven uit. De Financial Times rekende uit dat het totaalbedrag aan investeringen daalde van jaarlijks 5,7 miljard pond in de jaren negentig naar 4,5 miljard pond vorig jaar. Intussen sloten de waterbedrijven wel allerlei leningen af, ter waarde van zo’n 53,3 miljard pond. Niet voor investeringen, maar om dividend uit te betalen. De eigenaren die profiteren zijn overwegend niet-Brits. Yorkshire Water is eigendom van een bedrijf op het Kanaaleiland Jersey, waar voordelige belastingtarieven gelden.

Naar het ziekenhuis

Het water raast zo wild dat er schuimkoppen op de rivier staan. De regen van de afgelopen dagen heeft de Wharfe in een hard stromende kolk veranderd. Als het waterpeil lager staat, zoals in de zomer, kun je hier via grote stenen naar de overkant hupsen. In Burley in Wharfedale, een dorp stroomafwaarts en tien minuten rijden ten oosten van Ilkley, zijn de stepping stones een populaire hangplek voor jongeren in de zomer.

Afgelopen juni, op een vrijdag, ging de puberzoon van Sara Taylor met een groepje vrienden zwemmen bij de stenen – de naam van haar zoon houdt ze liever buiten de media. Al weken was het warm, zonnig en droog. Die zaterdagmiddag kwam haar zoon ziek thuis van zijn bijbaantje. „Hij kon niet stoppen met overgeven.” Toen hij koorts kreeg en begon te ijlen besloot Taylor met hem naar het ziekenhuis te gaan. Hij kreeg vocht toegediend met een infuus. Maar wat eraan schortte, bleef onduidelijk.

Tot de moeder van één van de andere jongens Taylor een berichtje stuurde, pas op maandag. „Ik dacht steeds dat het een zonnesteek moest zijn geweest. Maar toen bleek dat zij óók naar het ziekenhuis waren gegaan dat weekend, dachten we aan de rivier. Ze zijn zo ziek geweest, vreselijk.” Het was examentijd. Haar zoon lukte het om naar school te gaan, maar sommige jongens hebben een paar examens moeten missen.

In juni ging een groepje vrienden zwemmen in de Wharfe-rivier. „Ze zijn zo ziek geweest, vreselijk”

Sara Taylor had, voor haar zoon ziek werd, geen idee dat er geregeld ongezuiverd rioolwater in de rivier wordt geloosd. „Misschien hadden we dit aan Yorkshire Water moeten laten weten, maar we gingen kort daarna op vakantie en daarna is het er niet meer van gekomen.” Haar zoon is nog wel teruggegaan. „Hij zegt dat hij alleen aan de waterkant heeft gezeten, maar ja, hij is zestien, ik kan hem niet de hele tijd in de gaten houden.” Hoe het kan dat de jongens ziek werden tijdens zo’n droge periode, als het amper regent en de rioleringen dus niet zo vaak overstromen? Dat begrijpt Taylor nog steeds niet.

Emeritus hoogleraar milieuverandering Rick Battarbee heeft daar wel een antwoord op. Hij woont in Addingham, ten westen van Ilkley. De rioolwaterzuiveringsinstallatie tussen Ilkley en Burley in Wharfedale mag dan kristalhelder water de rivier in pompen, er zitten evengoed schadelijke stoffen in, ontdekte hij. „Alle aandacht gaat naar het ongezuiverde rioolwater, wat er natuurlijk ook verschrikkelijk smerig uitziet. Maar voor het ecosysteem in de rivier is het behandelde water evengoed een groot risico. De waterzuivering haalt maar ongeveer 5 procent van de poepbacteriën uit het water.” En door het lagere waterpeil in de zomer wordt dat ‘gezuiverde’ rioolwater ook nog minder verdund en is de kans om ziek te worden dus groter.

Brits superioriteitsgevoel

Battarbee ziet de rioolproblemen „ten dele als erfenis uit de Victoriaanse tijd en ten dele als de onmacht van een land om dat systeem te moderniseren”. De waterbedrijven zijn zeker niet als enige verantwoordelijk, zegt hij, al hebben zij geprofiteerd van het gebrek aan toezicht vanuit de overheid. „De toezichthouder wíl wel, er werken betrokken mensen, maar ze hebben gewoon het budget niet.” In 2010 heeft het Environment Agency, het landelijke milieuagentschap, zwaar moeten bezuinigen. Ze raakten zo’n derde van hun budget kwijt.

Intussen zijn bijvoorbeeld ook woningbouwvoorschriften niet vernieuwd: nog steeds mogen nieuwe huizen op het gecombineerde stelsel aangesloten worden, in plaats van regenwater verplicht apart te laten afvoeren.

Rick Battarbee moet lachen om de suggestie dat het misschien typisch Brits is om zo’n systeem uit de Victoriaanse tijd maar overeind te blijven houden – make do and mend, de Britse leus uit de Tweede Wereldoorlog om bestaand materiaal te repareren en te blijven gebruiken. „Als we een probleem eenmaal erkennen, kunnen we het goed oplossen. Maar het duurt lang voor het zo ver is. Britten voelen zich vaak superieur, alsof hier niets mis kan gaan.”

Lees ook: Onze vorige VK-correspondent, Titia Ketelaar, over de Britse make do and mend-mentaliteit

Ook in dit debat wijst de overheid er graag op dat de waterkwaliteit juist enorm is verbeterd in de afgelopen decennia. „Dat klopt ook, als je ziet hoe ontzettend vuil de rivieren waren in de jaren zeventig en tachtig. Het VK was in die tijd niet voor niets ‘the dirty old man of Europe’. Dat daar succesvol aan is gewerkt, sluit niet uit dat we nu opnieuw een ernstig probleem hebben.”

Precies dit ziet Carol Timlin van dichtbij. Ze woont in Ilkley en is fanatiek natuurzwemmer, liefst gaat ze elke dag even. De winter is haar favoriete seizoen. „Dan kun je zo dicht bij de natuur komen. De otters en de vogels accepteren je als onderdeel van hun ecosysteem. Magisch.”

Minder magisch is dat ze vaak eerst langs de plekken wandelt waar het rioolwater de rivier in komt, zodat ze daar stroomopwaarts van kan zwemmen. Timlin is nog nooit ziek geworden van het zwemmen, maar ze let ook altijd goed op. „De afgelopen vier, vijf jaar gaat de kwaliteit van de Wharfe langzaam maar zeker achteruit. Ik ga nooit met mijn hoofd onder water, ik hou het bij schoolslag en doe eigenlijk nooit de borstcrawl.” Maar als ze langere stukken zwemt, ontkomt ze er soms niet aan. Dan moet ze door rioolwater. „Mond stevig dichthouden en hopen dat het goed gaat.”

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 3 december 2022