Controle op witwassen kunsthandel nog zonder resultaat

Kunstkopers, de overheid vertrouwt ze niet helemaal. Dat blijkt uit de zestig A4’tjes tellende Leidraad Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft) die verkopers van kunst en antiek recent van hun branche-organisatie kregen doorgestuurd. Iedere koper van een kostbare antieke kast of een Jan Schoonhoven-reliëf is in principe verdacht, wordt antiquairs en kunsthandelaren voorgehouden: „Elke cliënt heeft een bepaald risicoprofiel met betrekking tot witwassen en het financieren van terrorisme. Dit risico kan lopen van (zeer) laag tot (zeer) hoog.”

Met de leidraad vol richtlijnen herinnert het Bureau Toezicht Wwft van de Belastingdienst de kunstbranche nog eens aan de strenge anti-witwaswetgeving die sinds twee jaar van kracht is. Uit een rondgang langs verkopers van kunstvoorwerpen blijkt dat niet iedereen zich al bewust was van de nieuwe verplichtingen.

De wet heeft verkopers van kunst en antiek tot poortwachters gemaakt en hun taken toebedeeld die voorheen bij opsporende instanties lagen. Handelaren moeten mogelijke criminelen opsporen die met kunsttransacties zwart geld witwassen of terrorisme financieren.

Bij alle transacties vanaf 10.000 euro is cliëntonderzoek verplicht. Handelaren moeten de identiteit van klanten verifiëren, en het doel en de beoogde aard van transacties vaststellen. Bepaalde klanten, degenen met een politiek profiel, moeten zij vanwege het verhoogde risico op omkoping ook bevragen over de herkomst van hun geld. Opgevraagde kopieën van identiteitsbewijzen, salarisstroken en andere privacy-gevoelige documenten dienen handelaren vijf jaar te bewaren, om controle van de klant-onderzoeken mogelijk te maken. Ongebruikelijke transacties moeten handelaren melden bij het witwasmeldpunt FIU, de Fiscale Inlichtingen Eenheid.

Geen verdachte transacties

Of de nieuwe wet een preventieve werking heeft op de kunstbranche kan lastig worden vastgesteld. Maar hoeveel ‘verdachte transacties’ in de kunstbranche het witwasmeldpunt FIU heeft ontdekt staat in het jaaroverzicht over 2021. Van de 1,2 miljoen meldingen van ongebruikelijke transacties in 2021 kwamen er 45 uit de kunsthandel en 5 uit de antiekhandel. Na onderzoek leverde dat welgeteld nul verdachte transacties op. Een jaar eerder waren er evenmin verdachte transacties.

Baat het niet, dan schaadt het wel. Verdachtmaking is schadelijk voor de branche

Joost Heutink bestuurslid brancheorganisatie KVHOK

Geconfronteerd met die cijfers zegt Joost Heutink, iconenhandelaar en bestuurslid van branche-organisatie van handelaren in oude kunst Kvhok: „Nul verdachte transacties? Dan staan de inspanningen van onze bedrijfstak niet in verhouding tot wat het oplevert. Ik zeg: baat het niet, dan schaadt het wel. De verdachtmaking is schadelijk voor het vertrouwen in onze branche. De wet brengt bovendien hoge kosten met zich mee, het zet druk op de relatie met onze klanten, en er kleven risico’s aan het bewaren van klantgegevens.”

De Nederlandse kunst- en antiekbranche bestaat merendeels uit zeer kleine ondernemingen. De nieuwe wet stelt vooral hen voor problemen. Temeer daar de branche onlangs ook te maken kreeg met andere wetgeving die zorgt voor administratieve last. Alle diefstalgevoelige tweedehands goederen, tot en met zilveren theelepeltjes en etsjes aan toe, moeten bij inkoop met foto’s en omschrijving worden geregistreerd in het Digitale Opkopers Register (DOR), een centrale database die opsporingsinstanties moet helpen bij het bestrijden van heling van gestolen goederen.

De verplichte klantonderzoeken voor het anti-witwasbeleid besteden grotere en meer bemiddelde kunst- en antiekverkopers uit aan fiscalisten, nieuw aangetrokken medewerkers of gespecialiseerde juridische bureaus. Handelaren met weinig of geen personeel vragen zich af hoe zij aan de nieuwe wet kunnen voldoen.

Populaire kunstenaar

Een van hen is Nico Delaive, een Amsterdamse galeriehouder in moderne en hedendaagse kunst met één parttime assistent. Omdat hij een populaire Japanse beeldend kunstenaar vertegenwoordigde, had hij vorig jaar naar eigen zeggen zo’n vierhonderd transacties van boven de 10.000 euro. Hij deed vooral zaken met verzamelaars uit Zuidoost-Azië die per mail, vaak gebruikmakend van Google Translate, kunst bij hem bestelden.

Volgens de nieuwe regels moet Delaive van zijn cliënten eerst een door een notaris gewaarmerkte kopie van een identiteitsbewijs opvragen. Ook dient hij uit te zoeken of de aankoop wel voor de cliënt zelf is bestemd. Als er sprake is van een opdrachtsituatie moet hij achterhalen wie de opdrachtgever is en naar die persoon onderzoek doen. Als de koper een politiek prominente persoon is (zoals een politicus, een rechter of bestuurslid van een politieke partij) moet hij ook vragen stellen over de herkomst van het geld voor de aankoop.

Delaive: „Ik krijg bankoverschrijvingen in het Chinees die ik niet eens kan lezen. Hoe moet ik honderden van zulke onderzoeken doen?”

Witwassen

In februari publiceerde het Amerikaanse ministerie van Financiën een onderzoeksrapport over witwassen en terrorismefinanciering met behulp van kunst. De belangrijkste conclusie: stringente maatregelen zijn niet nodig. De risico’s op witwassen en terrorismefinanciering zijn in de kunstwereld klein. Die conclusie is in lijn met een onderzoek uit 2016 door de Nationale Politie in Zoetermeer. Daarin stond ook al dat de omvang van illegale handel in cultuurgoederen „gehypet” is: „Het is een strategisch politiek onderwerp dat groter wordt gemaakt dan het in werkelijk is.”

Deze en ook andere onderzoeken met vergelijkbare conclusies staan haaks op eerder gepubliceerde rapporten van Interpol en Unesco. Daarin werd beweerd dat de zwarte markt voor kunst net zo lucratief en hardnekkig zou zijn als die voor drugs, wapens en nagemaakte merkartikelen. Volgens Unesco zou er jaarlijks wereldwijd voor 10 miljard dollar (10,1 miljard euro) aan illegaal opgegraven antiquiteiten worden verhandeld. Ter vergelijking: de omzet van de Europese kunsthandel bedroeg vorig jaar naar schatting zo’n 15 miljard dollar.

De rapporten van Interpol en Unesco werden vier jaar geleden gememoreerd toen kunst en antiek op het laatste moment als ‘risicogoederen’ toegevoegd werden aan de nieuwe Europese anti-witwaswetgeving. Cinoa, een internationale branche-organisatie die vijfduizend kunsthandels vertegenwoordigt, tekende daar vergeefs protest tegen aan. Het voorstel van Cinoa om de drempel voor verplicht klantonderzoek te verhogen van 10.000 naar 50.000 euro, om de kleine kunsthandels adminstratief te ontlasten, haalde het niet.

Duidelijk is inmiddels dat de nieuwe wet veel extra werk oplevert. Alleen bij de vier grootste Nederlandse banken zijn al meer dan 10.000 fte’s bezig met klantdossiers op orde brengen en het screenen van ongebruikelijke transacties op witwasrisico’s en terrorismefinanciering. Een operatie die deze banken vorig jaar ruim 1,1 miljard euro kostte.

Hoe proportioneel zijn al die inspanningen? De toezichthouder van De Nederlandsche Bank pleitte in september in NRC voor een meer gerichte aanpak. Ook klaagde de toezichthouder over het gebrek aan feedback over welke ‘ongebruikelijke transacties’ het label ‘verdacht’ verdienen. Die kennis zou banken kunnen helpen bij het verbeteren van meldingen, aldus de toezichthouder.

In het kadaster kijken we bijvoorbeeld of het huis van de koper qua waarde aansluit bij zijn aankoop

Laurens Kasteleijn oprichter van Art Law Services

De branche-organisatie Kvhok vroeg ook vergeefs om meer duidelijkheid, zegt bestuurslid Heutink. De leden van de vereniging zijn van goede zin, zegt hij, en willen graag helpen met het bestrijden van misdaad in de kunstbranche. Maar ze willen ook graag weten of de geleverde inspanningen in verhouding staan tot de resultaten.

De branche ondervindt volgens Heutink namelijk de gevolgen van het stigma dat kunst en antiek risicogoederen zijn geworden. Het aanvragen van een bankrekening en de procedures bij bedrijfsovernames zijn inmiddels bijvoorbeeld veel lastiger.

Herhaaldelijk vroeg de Kvhok op welke wijze kunst een vehikel is voor het witwassen van grote sommen crimineel geld en het financieren van terrorisme. Als de overheid daar uitleg over geeft, zegt Heutink, kan de branche-organisatie leden instrueren voorzorgsmaatregelen te nemen om herhaling te voorkomen. Helaas bleven de vragen onbeantwoord, zegt de secretaris.

Geen stress

Hoe „hinderlijk en vervelend” hij de nieuwe wetgeving ook vindt, Paul van Rosmalen van kunsthandel Borzo in Amsterdam probeert aan de wettelijke voorschriften te voldoen. Tegen potentiële klanten zegt hij dat hij vanwege Europese regelgeving een kopie nodig heeft van een paspoort of rijbewijs. Geen van zijn klanten maakte daar een probleem van, zegt hij. „Voor de aankoop van een huis of een auto moet je je ook legitimeren.” De rest van het verplichte cliëntonderzoek besteedt Van Rosmalen uit aan Art Law Service, een juridisch bureau. „Dat haalt bij mij de stress weg en voorkomt dat ik de relatie met mijn klanten belast.”

Laurens Kasteleijn, oprichter van Art Law Services, vertelt dat zulke cliënt-onderzoeken tussen de 95 en 200 euro kosten. Het due diligence-onderzoek doet hij op basis van publiek verkrijgbare informatie en zonder rechtstreeks contact met de aspirantkopers. Kasteleijn: „In het kadaster kijken we bijvoorbeeld of het huis van de aspirantkoper qua waarde aansluit bij zijn aankoop. En bericht de koper op sociale media weleens over museumbezoek?”

En de kunstkopers uit China en Taiwan van galerie Delaive, kan hij die ook onderzoeken? Kasteleijn: „Ik heb in China gewerkt en spreek de taal. Maar ik geef toe: honderden kunstkopers uit Zuidoost-Azië onderzoeken is heel, heel lastig.”

Het ministerie van Financiën laat weten bezig te zijn met een evaluatie van de uitwerking van de nieuwe wetgeving op kunst- en antiekhandelaren. Dit onderzoek, waarbij ook gekeken wordt naar de administratieve lasten voor ondernemers, zal dit najaar worden afgerond.