Componist Peteris Vasks: ‘Liefde is sterker dan de dood’

Het lied van de aarde loopt komende week als verhaallijn door het Stift Festival in Twente, niet alleen met Gustav Mahlers gelijknamige liedsymfonie, maar ook met nieuw werk van „natuurmens” Peteris Vasks. Voor artistiek leider van Stift, violist Daniel Rowland, schreef de Letse componist zijn Sonata Estiva, een stuk waarin de zomer de leidraad is.

Vasks (76) verblijft in zijn buitenhuis in het merengebied rond Amatciems, een dorp zo’n honderd kilometer ten oosten van de Letse hoofdstad Riga. Hij heeft, zoals elke morgen, al enige uren door de wouden gezworven en gezwommen. „Hier regeren de natuur en de stilte, twee grote inspiratiebronnen voor mijn muziek”, zegt hij. „En wanneer de duisternis rond ons invalt, dan staar ik in verwondering naar de deken van sterren. Hier kun je nog zien dat er meer sterren zijn in het heelal dan zandkorrels op de aarde.”

Hij legt zijn telefoon even neer om op zijn synthesizer thema’s te laten horen van zijn nieuwe Sonata Estiva, beginnend met een stilte van waaruit langzaam de zon een nieuwe dag vol ontluikende energie tot leven wekt. Het tweede deel is treurig maar niet klagend. „Zoals een druilerige dag, wanneer het getik van regendruppels op het raam, je laat verzinken in herinneringen.” In het slotdeel buitelen thema’s uit Letse volksliederen over elkaar heen. „Het ademt de sfeer van een plattelandsfeest, met de viool speels en dansend, niet als een prima ballerina maar als een boerin in de dorpskroeg.”

Moordzucht

En toch. Vasks schreef de liefdevolle en optimistische laatste noten in mineur. „Een verwijzing”, zegt hij, „naar deze tijd waarin de moordenaar Poetin ons de oorlog heeft verklaard en zoveel slachtoffers maakt. Evenals bijna iedere Oost-Europese componist leeft in mij de vraag wat ik kan componeren onder zulke gruwelijke omstandigheden. Dan ligt het voor de hand om een dramatisch en tragisch werk te schrijven. Maar ik vond het beter terug te keren naar de bron waaruit het Oekraïense volk moed en kracht put tegen Poetins moordzucht: de verknochtheid aan de grond die hen heeft voortgebracht en voedt. Ze zijn vele jaren onderdrukt door de Sovjet-Unie, niettemin hebben ze nooit hun taal of muziek verloren. Hun liefde is sterker dan de Russische vernietigingsdrang, sterker dan de dood.”

Hij kan er niets aan doen, verzucht Vasks, het moet hem even van het hart. De Letten – en de andere Balten – voelen zich verwant met de Oekraïners. Ze delen eenzelfde tragische geschiedenis waar het „de gewelddadige en imperialistische grote buurman Rusland” betreft. „De kracht van de Oekraïners inspireerde me bij het componeren van de Sonata Estiva. Er komt een zware winter aan. Ook voor West-Europa, maar hogere energieprijzen en inflatie zijn natuurlijk niet te vergelijken met wat Oekraïne doormaakt. Dat land vecht voor heel Europa, voor de wereld. Bij een verwinning daar zal Poetin doorgaan. Daarom moeten wij onze betrekkelijk kleine problemen terzijde schuiven als steun voor een dapper volk dat vecht tegen een boevenbende. We dwalen af van muziek, anderzijds is kunst een tegengif voor vernietiging en agressie: zij maakt ons sterker, want door haar weten we waarom we leven.”

Lees ook: Vertrouwde natuurlyriek klinkt ronduit opgewekt

Materialisme

Wat dictatuur betekent, daar weet de componist het nodige van. Hij groeide op in het naoorlogse Letland als zoon van een protestante predikant, en onder een Sovjet-bewind dat religie als staatsvijand beschouwde. Vanuit de pastorie keek hij uit op de muziekschool waar hij zijn eerste vioollessen kreeg. Op zijn twaalfde bezocht het gezin de opera in Riga en werd hij betoverd door Wagners Tannhäuser. „Vanaf die avond was het me helder dat muziek het kloppende hart en de grondsteen van mijn bestaan was.”

Een deel van zijn muzikale opleiding kreeg hij in Litouwen, waar de autoriteiten wat soepeler omgingen met zijn religieuze achtergrond. Jarenlang verdiende hij zijn geld als contrabassist in orkesten. En zijn eerste stukken schreef hij in het geheim. Daarna richtte Vasks zich aanvankelijk op instrumentale muziek. „Dat was een vrijplaats, want door de abstractie ervan bleef zij ongrijpbaar voor de strenge communistische censuur. Zangteksten waren altijd gevaarlijk.”

Nu hoeft hij in Letland niet meer voortdurend achterom te kijken en schiep ook een omvangrijk religieus oeuvre, dat hem dit jaar een Europese kerkmuziekprijs opleverde. „Het is jammer dat veel mensen hun geloof hebben verloren. We zijn materialistisch en weinig geestelijk meer. Maar bestaansvragen blijven, en door het componeren zoek ik antwoorden, routekaarten. Muziek is voor mij een stem van God. Ik hoop dat we het leven beter gaan begrijpen. Dat zal bepalen of de mens een toekomst heeft. Muziek genereert liefde voor onze mooie aarde. En wat kan ik als componist anders doen dan de weg wijzen naar geloof, hoop en liefde.”