Column | IFFR zoekt verborgen boodschappen in films

Het Rotterdamse Filmfestival (IFFR) wordt geopend met een speech waarin directrice Vanja Kaludjercic minuut na minuut vertelt hoe bijzonder de filmkunst is. Wat waar is, maar geen verrassing, precies daarom zijn we hier met zijn allen. Maar verder? Wat doet het festival, wat wil het kwijt?

Ik stort me erin (geluksgevoel). Het verleden was er niet voor niets, dat hoor ik het festival fluisteren. De films zijn soms goed, soms niet, zo gaat dat altijd. Maar dit maal zijn filmers meer dan ooit op zoek in historische films naar sporen van geheimen. Ze herzien zwijgende films, ze verhapstukken ze, ze experimenteren ermee. Met geluid. Door ze te verknippen. Door ze in te lijven. Fragmenten worden nieuwe verhalen (Colombia). Flitsen en flarden van vroeger worden een bewegende beeldroman en weven een moordverhaal van Agatha Christie (Hongarije). Ook filmer/videomaker Steve McQueen vist in historisch materiaal naar verborgen boodschappen. In 1997 deed hij dat met Deadpan, een snerpende variatie op een legendarische scène van Buster Keaton die net niet wordt verpletterd door een omwaaiende gevel. Nu fileert hij opnieuw de onzichtbaarheid van zwarte mensen in Hollywoodfilms met de weergaloze video-installatie Sunshine State (in Depot Boijmans). Deze keer attaqueert hij The Jazz Singer. Ja, dat was de allereerste geluidsfilm, maar het gaat McQueen om de ‘blackface’ in die film. Hij gumt dat zwart geschminkte gezicht uit, maakt het letterlijk onzichtbaar. Wit poetst zich zwart, zwart heeft geen identiteit, bestaat niet. Tegelijk verhaalt hij hoe zijn vader hem vertelde dat hij ternauwernood ontsnapte aan een lynchpartij. „By telling this story he was holding me tight.” „Hij hield me stevig vast”, die zin gooit elke keer meer gewicht tegen de beelden. Een zoon vertelt wat zijn vader heeft verteld. Een vader houdt zijn zoon stevig vast via een ijselijke herinnering. Hij wilde hem afschermen tegen racisme, kon dat niet, probeerde dat toch. McQueen geeft geen bal om The Jazz Singer, maar hij hakte er wel waarheid uit.

Vroeger was alles anders, is dat zo? Vroeger kwam de cineast James Ivory dit festival niet in, dat herinner ik me. Te mainstream. Onzin. Bedachtzaam werd verward met braaf, helaas. Nu draait hier dan eindelijk zijn film A Cooler Climate, gebaseerd op fragmenten die hij in 1960 op de bonnefooi draaide, in Afghanistan. Een nieuwe oude film. Ivory, halverwege de 90, vist in die beelden naar zichzelf. Hoe hij was. Hoe hij Ismail Merchant ontmoette, een Indiase zakenman. Hoe die zei: Waarom ga je niet een film regisseren, dan produceer ik ’m. Heb ik nog nooit gedaan, zei Ivory. Ik ook niet, zei Merchant. En daarmee begon een eigenzinnig oeuvre met films als A Passage to India, A Room with a View en The Remains of the Day. En er begon nóg iets, iets groots. Ivory stelt vast: „Two gay men conquered the world.” Dat kon hij toen niet zeggen. Maar hun liefde is de kern, het staat geschreven in oude beelden.