Column | Doordat de staat zich jarenlang heeft teruggetrokken, zijn burgers nu extra hulpeloos

In Oostenrijk is de Nationale Bank een campagne begonnen voor niet-elektronisch betalen: ‘Euro-Bargeld 360 Grad’. Hoewel er nergens in Europa nog zoveel contant wordt afgerekend als in Oostenrijk, vond men het nodig om de bevolking erop te wijzen dat het, als de stroom uitvalt, toch slim is om wat cash in huis te hebben. En bij de start van de campagne werden burgers er ook op geattendeerd dat het bij blackouts handig is om een extra voorraadje kaarsen, lucifers en mineraalwater te hebben.

Hamsteren voor slechte tijden, dat zijn we niet meer gewend

Oostenrijk is niet het enige land dat dit doet. Ook Zweden, het Europese land waar juist het meest digitaal betaald wordt, raadt mensen aan wat bankbiljetten achter de hand te houden. En in Zwitserland is de oude slogan ‘Kluger Rat – Notvorrat’ (‘Goede raad: noodvoorraad’) weer van stal gehaald. Elk huis heeft een ondergrondse atoomkelder waar water, pasta en andere noodvoorraden moeten liggen, zoals een radio op batterijen en een gaspitje om te koken. Jarenlang controleerde niemand dat. Veel kelders liggen vol rommel en kinderspeelgoed. Maar nu wordt iedereen opgeroepen om er weer voorraden neer te zetten.

Hamsteren voor slechte tijden, dat zijn we niet meer gewend. En dat de staat ons dit aanraadt al helemaal niet. Generaties lang hebben West-Europeanen alleen (relatief) goede tijden gekend. Meestal groeide de economie. Alles was er ongeveer. Een groot internationaal netwerk van verdragen en afspraken garandeerde dat het zo bleef.

In zo’n wereld hoef je als burger of zelfs bedrijf amper voorraden te hebben. De overheid trekt zich terug en laat de markt zijn werk doen. Nu dondert die wereld in elkaar. Landen lappen verdragen en afspraken aan hun laars. Wederzijdse afhankelijkheid leidt niet meer tot global governance, maar tot conflicten: hoe meer producten en diensten je importeert, hoe kwetsbaarder je bent – zie NordStream 2.

Burgers en bedrijven zijn daarmee opnieuw, net als tijdens de bankencrisis en de pandemie, aangewezen op de staat. Onder deze omstandigheden verliest de mens een deel van zijn zelfredzaamheid. Als je bank dreigt om te vallen, als je energierekening explodeert zonder dat je reserves hebt, als een dodelijk virus de wereld platlegt, wat doe je dan? Je wendt je tot moedertje staat.

Ja, diezelfde staat die banken jarenlang hun gang heeft laten gaan en amper toezicht heeft gehouden. Dezelfde staat die keihard in de zorg heeft gesneden en WHO-richtlijnen heeft genegeerd over voorbereiding op een pandemie. Dezelfde staat ook, die nooit aan de Europese energie-unie wilde werken waarmee onze energievoorziening nu veiliger en goedkoper was geweest.

Maar dat is de paradox die we in crisistijd steeds zien: juist dóórdat de staat zich in veel opzichten jarenlang heeft teruggetrokken, en soms duidelijk heeft verzaakt, zijn burgers nu extra hulpeloos. We zijn allemaal individuen geworden. Sociaal zijn we minder georganiseerd dan vroeger – partijen, vakbonden en het verenigingsleven zijn afgelopen decennia afgebrokkeld. Lange tijd vonden weinigen dat erg. Maar nu onze energievoorziening gevaar loopt, prijzen exploderen en het Kremlin met een atoomoorlog dreigt, zien we wat de keerzijde daarvan is: we zijn een verzameling losse individuen geworden. Voor protectie kunnen we ons eigenlijk alleen tot de staat wenden.

Zoals de Franse socioloog Jacques Rancière eens schreef: de overheid surft op de angst voor bijwerkingen van de tekorten die ze zelf veroorzaakt heeft. Hoe meer ze zich terugtrekt, hoe banger mensen worden voor oorlogen, natuurrampen, recessie of terrorisme. Als het tegenzit, vragen ze de staat om hulp. Als die vervolgens in actie komt, applaudisseert het volk.

Komende tijd zullen we daarom twee fenomenen naast elkaar zien: dat mensen de staat steeds meer wantrouwen en bekritiseren, en tegelijkertijd vaker een appèl doen op die staat voor bescherming of compensatie. Dat lijkt tegenstrijdig. Maar het zijn twee kanten van dezelfde medaille.