Column | De verhalen die we elkaar vertellen

Het leuke aan economie vind ik dat er altijd een andere kant zit aan het verhaal, dat niks zo simpel is als het lijkt. Dat ontdek ik ongeveer duizend keer per jaar, en daarom verveelt het nooit. Niks is recht toe recht aan, 1 plus 1 is zelden 2. De verklaring daarvoor is simpel. De economie, dat zijn wij: miljoenen mensen die miljarden beslissingen nemen, dingen uitvinden, een gat in de markt zien, tegen een muur aanlopen. Zo veelzijdig als de mens is de economie ook.

Een klein recent voorbeeld. Door de hoge energieprijzen zetten bedrijven die veel energie gebruiken een deel van hun machines uit. Anders komen ze in de problemen: ze kunnen de prijzen van hun producten niet genoeg verhogen om de hogere energiekosten te betalen. Tot zover wat iedereen zou verwachten. Maar er zijn óók bedrijven die hun machines hebben uitgezet omdat het veel lucratiever voor ze is om het goedkope gas dat ze al hadden ingekocht nu duur door te verkopen, vertelde minister Rob Jetten (D66, Energie en klimaat) aan NRC. Lucratiever dus dan hun eigen spullen verkopen. Daar had ik niet aan gedacht. Uit het gegeven dat bedrijven hun productie terugschalen kan je dus niet 1 op 1 concluderen dat al die bedrijven in de financiële problemen zitten.

Een recente puzzel die me bezighoudt, is het economische belang van de verhalen die we elkaar vertellen. Verhalen kunnen namelijk grote effecten hebben op de economie. De econoom en Nobelprijswinnaar Robert Shiller noemt dat narrative epidemics. Een bekend voorbeeld zijn stormlopen op banken. Als je eenmaal hoort dat mensen hun geld weghalen bij een bank omdat ze denken dat die omvalt, kan je beter ook snel je geld eraf halen. Volkomen rationeel gedrag, dat er wel voor zorgt dat dit een self fulfilling prophecy wordt en banken omvallen. Vandaar dat tijdens een bankencrisis ernstige bestuurders op tv bezweren dat je spaargeld veilig is en dat de overheid dat spaargeld verzekert. Het voorkomt erger en scheelt schade.

Ook nu proberen centrale bankiers ons een verhaal te vertellen. Ze willen dat de prijzen stoppen met hard stijgen. Daarom verhogen ze de rente (die was heel laag overigens). Dat maakt lenen duurder, remt de bedrijvigheid en verlaagt zo de vraag naar producten en diensten. En dat moet de prijzen drukken. Tot zover de recht-toe-recht-aan-economie.

Maar als ik het goed begrijp proberen centrale bankiers nog iets anders: ze willen ons laten geloven dat de prijzen niet verder zullen stijgen, door nu te zeggen dat ze de rente verder zullen verhogen als dat wel gebeurt. Ze proberen onze verwachtingen over de inflatie te managen, zodat we ons gedrag veranderen, minder kopen en om minder loonsverhoging vragen. Dat voorkomt een loon-prijsspiraal en zou dan weer de toekomstige inflatie drukken. Als we die woorden geloven, hoeft de rente minder omhoog dan als we die woorden niet geloven. Althans, dat is volgens mij de gedachte.

De vraag is natuurlijk: geloven we dat? Worden de prijsstijgingen 1 op 1 beïnvloed door wat centrale bankiers doen én door wat ze zeggen. Veel economen denken van wel, maar er zijn ook twijfels. Want heeft een renteverhoging wel zin als de prijsstijgingen vooral komen door dure energie en schokken in productieketens? En is de vrees voor een loon-prijsspiraal terecht nu zelfs bij een gillend tekort aan personeel de lonen niet als een malle stijgen?

Centrale bankiers spelen best hoog spel door te zeggen dat ze bereid zijn om economische offers af te dwingen, om zo te voorkomen dat de prijzen stijgen. Want wat als deze strenge praat en de renteverhogingen niet werken: moeten centrale banken de rente dan fors verder verhogen om geloofwaardig te blijven?

Toen centraal bankier Mario Draghi tijdens de eurocrisis zei dat hij bereid was naar alle maatregelen te grijpen, whatever it takes, geloofde men hem en kalmeerde de markt. Maar zijn invloed op de crisis was toen naar mijn idee veel duidelijker: hij had de macht en het geld om te voorkomen dat geplaagde landen als Italië failliet gingen. Nu raak ik toch een beetje verloren in het verhaal van de centrale banken. Erg recht-toe-recht-aan lijkt me deze kwestie niet.