Alles wat je moet weten om het klimaatdebat te volgen

Adaptatie

Adaptatie gaat over het leven in een opwarmende wereld. In tegenstelling tot mitigatie gaat het hier niet om vermindering van klimaatverandering, maar om het bedenken van manieren om beter te leven met de gevolgen van klimaatverandering waar mitigatie gefaald heeft. Hoe moet een land worden ingericht om de gevolgen van intensere weersextremen te beperken? Hoe kan een kustlijn beschermd worden tegen een stijgende zeespiegel? Hoe verklein je de risico’s van voedselonzekerheid als de grond straks te droog is voor sommige gewassen? En hoe moeten mensen, dieren en infrastructuur beschermd worden tegen hittestress? Dit zijn vragen die vallen onder klimaatadaptatie.

Vergroenen van steden is een voorbeeld van klimaatadaptatie. Klimaatverandering zorgt voor meer, langere en intensere hittegolven. Vooral steden hebben hier last van. Die koelen ‘s nachts minder goed af dan hun omringende landelijke gebieden door de vele en hoge gebouwen: het ‘hitte-eilandeffect’. Daarnaast houden steen, asfalt en beton in de stad veel warmte vast. Volgens het KNMI kan het verschil in temperatuur tussen stad en landelijk gebied oplopen tot 4 graden voor een stad met 10.000 inwoners, en tot 7 graden voor een stad met 200.000 inwoners. Een manier om steden te verkoelen is door meer ruimte te maken voor planten en bomen. Via verdamping en schaduw zorgen die voor verkoeling. Een andere vorm van klimaatadaptatie is het verbouwen van gewassen die beter tegen hitte kunnen.

Meer drastische voorbeelden zijn de technologische oplossingen waarmee de mensheid aan de knoppen van de thermostaat van de aarde zit om de opwarming ervan minder te voelen. Wetenschappers aan de TU Delft doen bijvoorbeeld onderzoek naar hoe ze wolken witter kunnen maken, zodat die wolken meer zonlicht weerkaatsen en zo voor verkoeling zorgen. Daar willen zij zeewater voor gebruiken, dat ze onder hoge druk de lucht in pompen. Om wolken te vormen, moet water in de lucht condenseren. Daarvoor zijn aerosolen zoals zout nodig, waar die druppels op kunnen condenseren. Als mensen zoutkristallen aan de lucht toevoegen, ontstaan meer waterdruppels. En hoe meer druppels, hoe witter de wolk.

Klimaatschade

Was de wereldgemeenschap nu maar veel eerder begonnen met de reductie van broeikasgassen. Dan hadden we nu veel minder last van extreem weer, zou de zeespiegel minder snel stijgen en hoefden landen zich minder vergaand aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering.

En als diezelfde wereldgemeenschap eerder was begonnen zich aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering en daardoor minder kwetsbaar was geworden, dan was de schade die de opwarming nu al op veel plekken veroorzaakt minder groot. Pas sinds de klimaattop in 2022 in het Egyptische Sharm-El-Sheikh is ‘Loss and damage’, schade en verlies, een van de grote onderwerpen in de onderhandelingen geworden. Het heeft nooit veel prioriteit gehad.

Loss and damage is een zeer gevoelig onderwerp. Want het gaat over verantwoordelijkheid en schuld. Rijke landen hebben de meeste broeikasgassen gebruikt en ze zijn daarom bang te moeten opdraaien voor de ellende die klimaatverandering op allerlei plekken op aarde kan veroorzaken.

Niet voor niets is in het Klimaatakkoord van Parijs expliciet vastgelegd dat het akkoord geen juridische basis biedt voor welke aansprakelijkheid dan ook.

Vooral de Verenigde Staten zijn bang dat zo’n aansprakelijkheid ze geld gaat kosten. Niet alleen hebben zij de grootste historische verantwoordelijkheid voor de uitstoot van broeikasgassen, ook per hoofd van de bevolking stoten Amerikanen nog steeds veel uit in vergelijking met Europa en China.

Voor de VS zijn dat geen argumenten. „Ik ben niet van plan me schuldig te gaan voelen”, antwoordde de Amerikaanse klimaatgezant John Kerry vorig jaar op de vraag of zijn land wilde meebetalen aan klimaatschade in arme landen. Duidelijker kon hij het niet zeggen.

Het koolstofbudget

Klimaatwetenschappers hebben inmiddels een behoorlijk nauwkeurig beeld van wat de stijgende concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer doet met de gemiddelde temperatuur op aarde. Op grond daarvan hebben ze een inschatting gemaakt over de hoeveelheid CO₂ die nog beschikbaar is voordat de strenge temperatuurgrens van het Parijsakkoord (maximaal 1,5 graad Celsius) wordt overschreden. Het restje CO₂ dat we nu nog mogen uitstoten, heet ook wel ‘het koolstofbudget’.

Wereldwijd is sinds het begin van de industriële revolutie al ongeveer 90 procent van het totale budget opgebruikt. Meestal voegen wetenschappers eraan toe dat het gaat om een fiftyfiftykans om onder de 1,5 graad te blijven – en dus een even grote kans om er toch een beetje overheen te schieten.

Op basis van de huidige uitstoot wordt de grens over zo’n jaar of tien bereikt. Tegen die tijd zou de uitstoot dus eigenlijk ‘netto nul’ moeten zijn. Dat wil zeggen dat er evenveel CO₂ in de atmosfeer terechtkomt als er uit verwijderd wordt met technologie of door nieuwe bossen aan te planten. Klimaatwetenschappers gaan er intussen vanuit dat dit niet zal lukken. De meeste rijke landen mikken op klimaatneutraliteit, of netto-nuluitstoot vanaf 2050. De discussie in de klimaatonderhandelingen gaat om de vraag wie recht heeft op welk gedeelte van het resterende budget.

Het resterend koolstofbudget

Scenario’s voor de komende jaren: de tijd die nog rest om binnen het koolstofbudget te blijven

Klimaatonderhandelingen

Alle landen zijn gebaat bij het voorkomen van gevaarlijke opwarming, en dus bij een snelle reductie van broeikasgassen. Maar niet voor iedereen is het gevaar even groot. Kleine eilandstaten bijvoorbeeld worden al in hun voortbestaan bedreigd als de temperatuurstijging boven de 1,5 graad uitkomt. Terwijl de bevolking in Siberië het niet erg zou vinden als het gemiddeld een paar graden warmer zou zijn.

Dat laatste is overigens niet helemaal waar, want de veranderingen die de temperatuurstijging met zich meebrengt, zullen ook voor Siberië uiteindelijk negatieve gevolgen hebben – zoals een grote toename van het aantal bosbranden. Over het algemeen blijken ontwikkelingslanden kwetsbaarder voor de gevolgen van klimaatverandering dan rijke – vooral omdat ze niet de middelen hebben om hun weerbaarheid te vergroten. Maar als de uitstoot van broeikasgassen onvoldoende wordt teruggedrongen, zullen ook rijke landen niet aan de schadelijke gevolgen kunnen ontkomen.

Die verschillende uitgangsposities maken onderhandelingen heel lastig. Geïndustrialiseerde landen hebben hun welvaart te danken aan het gebruik van fossiele energie, met de bijbehorende broeikasgassen. Dat geeft ze in de discussie een extra verantwoordelijkheid voor het ontstaan van klimaatverandering. Nog steeds is de uitstoot van de Verenigde Staten, en daarmee de historische verantwoordelijkheid, veel groter dan die van China, ook al is China al jaren de grootste klimaatvervuiler en is zeker dat zonder streng Chinees klimaatbeleid de doelstellingen onhaalbaar zijn.

Als de VS niet bereid zijn die verantwoordelijkheid te nemen zolang China niet net zo veel of meer doet, en China afwacht tot de VS in zijn ogen voldoende maatregelen hebben genomen, gebeurt er te weinig. Zo gaan de klimaatonderhandelingen gebukt onder een ‘prisoner’s dilemma’, dat wil zeggen dat nastreven van het eigen belang voor iedereen dreigt te leiden tot een situatie die ongunstiger is dan wanneer alle partijen zouden handelen vanuit een collectief belang.

Daarnaast wordt het mondiale klimaatbeleid ook nog gehinderd door wat wel het ‘free-rider-probleem’ wordt genoemd. Ook als een land zelf laks is bij het nemen van maatregelen om de uitstoot van broeikasgassen te reduceren, heeft het er baat bij als andere wel heel streng zijn voor zichzelf . Het probleem: als je gratis kunt meeliften op de emissiereducties van anderen, is het aantrekkelijk zelf zo min mogelijk te doen. Zo wijst iedereen naar elkaar.

Een klein land als Nederland zou bijvoorbeeld kunnen zeggen dat de bijdrage aan de opwarming zo gering is dat het weinig zin heeft actie te ondernemen. Met een beetje geluk zit Nederland daardoor voor een dubbeltje op de eerste rang. Maar als iedereen zo zou denken, komt er nooit genoeg klimaatbeleid om de risico’s in toom te houden.