‘Afrika laat zich niet meer de les lezen door het Westen’

Afrika speelde onder Donald Trump nauwelijks een rol in Amerika’s geopolitiek, de competitie met China en Rusland kreeg prioriteit. Beijing en Moskou paaien al jarenlang Afrikaanse landen op speciale topconferenties en ook Washington houdt deze week voor het eerst sinds 2014 weer zo’n top met Afrikaanse staatshoofden. Naast de 49 regeringsleiders is ook de voorzitter van de Afrikaanse Unie Moussa Faki Mahamat uitgenodigd. Maar de Westerse invloed in Afrika is tanende. Handel tussen China en Afrikaanse landen bijvoorbeeld bereikte in 2021 een historische hoogte van 254 miljard dollar, terwijl die van de Verenigde Staten met Afrika afnam van 142 miljard in 2008 naar 64 miljard in 2021.

„Aziatische, Turkse en Arabische bedrijven komen zaken doen, want zij zien kansen op de lange termijn, terwijl de Verenigde staten en Europa Afrika paternalistisch behandelen, als een probleemgebied waar iets moet worden opgelost”, zegt de Keniaan Murithi Mutiga, hoofd Afrika van de denktank de International Crisis Group. „Dat verschil in aanpak betekent dat in de toekomst Afrika’s partners zich in het oosten bevinden.”

Onder de nieuwe machtsverhoudingen in de wereld, ontdaan van de hegemonie van de Verenigde Staten en Europa, laat Afrika zich niet meer de les lezen door het Westen. Dat dit maar niet doordringt in het Westen verbaast Murithi Mutiga. „Het is verbazend dat het Westen verrast reageerde toen het continent weigerde partij te kiezen voor de Verenigde Staten en Europa in het conflict met Rusland over Oekraïne”, zegt Mutiga in de Keniaanse hoofdstad Nairobi.

Legt de onafhankelijke positie van Afrikaanse landen in de oorlog in Oekraïne een wrok bloot jegens het Westen?

„Wat gevoelens opwekt tegen het Westen zijn natuurlijk eerst de herinneringen aan het vernederende kolonialisme. En wat Europeanen en Amerikanen vergeten, is dat in de westerse wereld de Koude oorlog wordt herinnerd als een tijd van vrede maar bijna overal elders als een periode van conflict. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten vochten hun oorlogen uit via handlangers in Afrika. Ze wisselden van partij naar gelang dat hun eigen belangen bevorderde. Dat gebeurde in oorlogen in de Hoorn van Afrika en in Angola en Congo.

„En dan is er de westerse hypocrisie. Europeanen willen maar niet beseffen hoeveel woede de interventie door de NAVO in Libië opriep, juist toen de Afrikaanse Unie er aan een vreedzame oplossing werkte. Daaruit komt de neiging voort in Afrika om in de Oekraïne-kwestie ongebonden te blijven. Europa zal moeten begrijpen dat Afrikanen voortaan hun beslissingen op een autonome manier nemen, in een multipolaire wereld waarin niet één ideologie domineert.”

Afrika voelde zich gekleineerd?

„Ja, in de jaren 80 en 90 was het continent onderdanig geraakt aan het economische beleid van westerse instellingen als het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank. Ik werkte in die tijd als journalist bij het Keniaanse dagblad Daily Nation. Het eerste wat ons op de redactie werd ingeprent waren de namen van de vertegenwoordigers van de Wereldbank en het IMF in het land. Het Westen koeioneerde Afrika met het asociale beleid van die twee instituten. Amerikanen en Europeanen realiseren zich niet hoezeer wij dat verafschuwden.

„De Verenigde Staten konden vroeger conflicten helpen beslechten, maar in de grootste oorlog in Afrika sinds lange tijd – het conflict in Ethiopië tussen de centrale overheid en de deelstaat Tigray – bleken zij vrijwel machteloos.

,,Tien jaar geleden nog hadden de Verenigde Staten voldoende invloed om de onafhankelijkheid van Zuid-Soedan af te dwingen. De oorlog in Ethiopië laat zien wat er kan gebeuren als er minder orde is in de wereld. Turkije, de Emiraten, Eritrea, zij bepaalden de uitslag van deze oorlog. Dat zijn de gevolgen van een nieuw tijdperk zonder hegemoniale controle.”

Als buitenlandse machten een Afrikaans land niet meer kunnen dwingen tot vredesoverleg, wie dan wel? Afrikaanse oplossingen voor Afrikaanse problemen, zonder inmenging van buiten? Dat werkte in Ethiopië pas na twee jaar, toen eindelijk de Afrikaanse Unie in actie kwam.

„Ethiopië heeft een complexe geschiedenis, met oorlogen aangewakkerd door elites. Deze oorlog was zeer populair onder de massa. Het laat zien hoe diepgeworteld de grieven zijn en dat maakt het moeilijk om tot een oplossing te komen. Totdat de partijen uitgeput waren. Oorlogen in Ethiopië lopen meestal op hun einde door hun eigen interne logica. Soedan daarentegen, waar onlangs ook een vredesakkoord is gesloten, kent een traditie van dialoog. De elites hebben daar altijd met elkaar kunnen omgaan, in tegenstelling tot Ethiopië, waar ze soms ingegraven lijken te zijn in hun onderlinge vijandigheden.”

De Verenigde Staten waarschuwen Afrikaanse landen voor de gevaarlijke invloed van het autocratische China en Rusland.

„Om het debat terug te brengen tot een geschil tussen democratie en autocratie, dat accepteert Afrika niet. Wij weten hoe het Westen autocraten in Afrika in stand hield, met als prominentste de megalomane Mobutu van Zaïre. De bestuursvormen in Afrika worden door lokale omstandigheden bepaald, niet door de partner waarmee we omgaan. China dringt ons zijn bestuursmodel niet op. En Afrika keert zich niet van het Westen af. Op het hoogtepunt van de oorlog liet de Ethiopische premier Abiy zich heel antiwesters uit, maar nu de schade van de oorlog moet worden hersteld, heeft hij toch weer Washington, de Wereldbank en het IMF nodig.”