Zorgen in Frankrijk over sektarisme door complottheorieën

Urineweginfecties. Artrose. Diabetes. Zelfs depressie, kanker, aids. De Franse YouTuber Thierry Casasnovas heeft overal een remedie voor. Geen bezoek aan een dokter of psycholoog. Zeker geen medicijnen. Rauw eten, van wortelen tot aloë vera, moet alle problemen verhelpen.

Hoewel Casasnovas erkent dat mensen lichamelijke en mentale klachten kunnen hebben, ontkent hij het bestaan van ziekten die deze veroorzaken. Die zouden zijn verzonnen door de farmaceutische industrie, zodat die niet-werkende en soms zelfs schadelijke medicijnen kan verkopen tegen hoge prijzen. Over chemotherapie zei hij eens: „Het brengt maar één ding teweeg: 50.000 euro voor degene die het verkoopt.”

De ‘naturopaat’, een voormalig drugsverslaafde uit het Zuid-Franse Perpignan, verspreidt sinds 2010 video’s die een combinatie zijn van huis-tuin-en-keukentips en complottheorieën over gezondheid en de farmaceutische industrie. Sinds het begin van de coronapandemie beleeft hij hoogtijdagen. Nadat Casasnovas filmpjes ging delen waarin hij beweerde dat een coronainfectie is te verhelpen met wortelsap, ijsbaden en vasten, en andere onwaarheden over de pandemie, kreeg hij tienduizenden adepten erbij. Inmiddels heeft Casasnovas 134.000 volgers op Facebook; op YouTube bijna 600.000. Wie in Frankrijk op het videoplatform zoekt op het woord kanker, komt met een paar kliks bij zijn filmpjes terecht.

Lees ook: Virusactivisten ruilen corona in voor Poetin: ‘Ik begrijp wel wat hij doet’

De groei van Casasnovas’ achterban staat niet op zichzelf. Sinds het begin van de coronapandemie tieren complottheorieën welig in Frankrijk. De wildste theorieën zijn in grote, Franse steden te vinden op stickers op lantaarnpalen en op pamfletten die bij demonstraties worden uitgedeeld. Het is niet ongewoon dat een kennis plots begint over satanistische kindermisbruiknetwerken of nieuwsplatforms aanraadt waar QAnon-theorieën worden gedeeld.

Meer meldingen sektarisme

Volgens onderzoek van IFOP van afgelopen maart geeft meer dan 35 procent van de Fransen toe in minstens één complottheorie te geloven. Theorieën gelieerd aan de pandemie zijn populair. Zo gelooft bijna één op de vijf Fransen dat de vaccins tegen corona „duizenden doden” hebben veroorzaakt. 9 procent denkt dat in de vaccins „elektrische nanochips” verstopt zitten. De laatste maanden raakten ook complottheorieën over de oorlog in Oekraïne in zwang, veelal bij dezelfde mensen.

Overheidsinstanties trekken inmiddels aan de bel over de aantallen mensen die verstrikt raken in de wereld van complottheorieën en grip op de realiteit verliezen. Zo meldde het Franse agentschap Miviludes, dat sektarisch extremisme in kaart brengt, in november dat het in 2021 4.020 meldingen binnen kreeg: meer dan ooit en ruim 86 procent meer dan in 2015. Staatssecretaris voor Burgerschap Sonia Backès kondigde vorige maand een reeks conferenties over het thema aan om op zoek te gaan naar oplossingen.

Eén op de vijf Fransen gelooft dat de vaccins tegen corona „duizenden doden” hebben veroorzaakt. 9 procent denkt dat in de vaccins „elektrische nanochips” verstopt zitten

Het is geen Frans fenomeen: sinds het begin van de pandemie komen uit alle hoeken van de wereld verhalen over nepnieuws en complottheorieën. Vaak wordt als het over dit thema gaat in westerse landen gekeken naar de Verenigde Staten, waar een uitgesproken complotdenker in het parlement zit, een derde van de bevolking gelooft dat 9/11 een inside job was en samenzweringstheorieën rondom de presidentsverkiezingen een belangrijke rol speelden bij de bestorming van het Capitool begin 2021.

Rechts én links

De situatie in Frankrijk is ook ernstig, maar anders. „Politiek gezien zijn complottheoretici in Frankrijk heterogener dan in de Verenigde Staten”, zegt de aan de Universiteit van Kopenhagen gelieerde Franse politicoloog Emily St.Denny via Zoom. „Er is overal een sterk verband tussen extreme politieke standpunten en complotdenken. Maar in de Verenigde Staten wordt dit soort theorieën vooral aangehangen door radicaal-rechtse mensen, terwijl ze in Frankrijk in radicaal-rechtse én -linkse groepen aftrek vinden.”

Dat heeft te maken met de niet-binaire politieke en sociale systemen in Frankrijk, zegt St.Denny. „We hebben een meerpartijenstelsel en ook sociale bewegingen zijn in Frankrijk vaak erg heterogeen.” Als voorbeeld wijst ze op de Gele Hesjes-beweging, waarbij mensen van alle hoeken van het politieke spectrum en uit uiteenlopende sociaal-economische groepen waren aangesloten. Sowieso is de groep radicaal-linkse mensen relatief groot in het van kapitalisme gruwende Frankrijk.

Lees ook: Complotdenker David Icke spreekt al jaren over ‘reptielen’

Mogelijk speelt ook mee dat Fransen die níet in complottheorieën geloven, zich minder afkeurend uiten over mensen die dat wel doen. „Uit onderzoek blijkt dat men in Frankrijk meer geneigd is te zeggen: het is niet aan mij om daarover te oordelen. Terwijl Duitsers bijvoorbeeld zouden zeggen: die is gestoord.”

Vertrouwenscrisis

Er zijn nog meer factoren die bijdragen aan een voedingsbodem voor complotdenken, zegt onderzoeker Rudy Reichstadt van het Franse observatorium voor complotdenken Conspiracy Watch telefonisch. „Er heerst in Frankrijk een vertrouwenscrisis als het gaat om democratische instituties”, zegt hij, verwijzend naar peilingen die tonen dat nog geen 30 procent van de Fransen de nationale regering vertrouwt; meer dan de helft van de Fransen wantrouwt de pers ernstig. „In landen waar meer vertrouwen is in dit soort instituties, zoals Denemarken, zie je veel minder complotdenkers.”

Uiteraard speelt een aantal globale ontwikkelingen een rol, vooral de rol van (algoritmes van) sociale media die mensen die vatbaar zijn voor complotdenken, een rabbit hole vol onware informatie in kunnen trekken. Reichstadt benadrukt dat hoewel complotdenken tegenwoordig vaak wordt gelieerd aan de coronacrisis, het ook daarvóór al een probleem was in Frankrijk.

„Bij onderzoeken die we tijdens de Gele Hesjes-protesten (eind 2018 tot begin 2020) deden, zagen we de cijfers exploderen”, zegt de onderzoeker. Fransen die zich in 2019 Gele Hesjes noemden, bleken twee keer zo vaak geneigd om complottheorieën te geloven als mensen die zich niet zo identificeren.

Emily St. Denny denkt niet dat Frankrijk binnenkort ook een January 6 te wachten staat. „In Frankrijk bestaan diep geankerde andere manieren om politiek conflict uit te drukken, zoals staken en demonstreren. Deze zijn relatief goed gestructureerd en dragen bij aan het oplossen van conflicten.”

Reichstadt voegt toe dat waar in de VS historisch gezien de staat als mogelijke vijand van het volk wordt gezien, dat in Frankrijk juist andersom is. „De staat wordt hier eerder als een beschermer beschouwd” – ook vanwege het sociale vangnet dat Fransen in tegenstelling tot Amerikanen genieten. „Je ziet dan ook dat sommige instanties, zoals de politie en de veiligheidsdiensten, relatief buiten schot blijven bij de complottheorieën die hier circuleren.”

Lees ook: De meest gehate sites ter wereld, in de lucht via Flevoland

Regulering

Maar Reichstadt maakt zich wel zorgen. „Deze ontwikkeling is gevaarlijk voor de democratie, omdat zij kan leiden tot meer extremisme, radicalisering, racisme en antisemitisme.” Met zijn Conspiracy Watch probeert hij daarom te strijden tegen nepnieuws en roept hij journalisten, onderzoekers en gewone burgers op mee te denken over oplossingen.

Ook pleit Reichstadt voor meer regulering op sociale media. Er worden op Europees niveau stappen gezet, maar heel hard gaat het nog niet. Zo kan Thierry Casasnovas op de platforms zijn theorieën over levensreddende gembersappen blijven delen.