Wat is er in Spanje aan de hand? Tien vragen over de constitutionele crisis

Twee kampen die elkaar betichten van het afbreken van de democratie, een hof dat puur langs politieke lijnen oordeelt en het vallen van het woord ‘coup’ – de Spaanse politiek doet deze week wel wat aan de Verenigde Staten denken.

Centraal in deze chaotische situatie staat de vraag wie de macht heeft om de rechters aan het grondwettelijk hof in Madrid te benoemen – en daarmee de controle kan uitoefenen over de rechters die de regels van het politieke spel bepalen. Het grondwettelijk hof toetst wetsvoorstellen aan de grondwet. Dit gaat vaak over gevoelige zaken, zoals abortus en euthanasie.

Van een derde van de rechters aan het grondwettelijk hof is de termijn verstreken. Maar de conservatieve oppositiepartij Partido Popular (PP) weigert over nieuwe kandidaten te stemmen. Volgens de partij van leider Alberto Núñez Feijóo zouden niet politici, zoals nu het geval is, maar rechters over benoemingen aan dit hoogste hof moeten gaan. En zonder steun van de oppositie komt de minderheidsregering van de sociaal-democratische premier Pedro Sánchez stemmen tekort.

Tien vragen over deze impasse.

Lees ook: Hoe politiek handelt de Spaanse rechter?

1 Waarom worden Spaanse hoge rechters door politici benoemd?

De benoeming van hoge rechters geschiedt indirect, via de Algemene Raad voor de Rechtspraak. De twintig leden van deze raad worden politiek benoemd. Deze praktijk hangt samen met de Spaanse transitie van een dictatuur naar een democratie, die begon in 1975, toen generalísimo Francisco Franco overleed. De toenmalige linkse regering vond in 1985 dat te veel rechters nog uit de dictatuur stamden en voerde de regel in dat het parlement voortaan over de benoemingen in de Raad zou gaan. Zo beweegt de politieke kleur van het hof mee met die van de regering.

2 Heeft de PP een punt met haar verwerping van deze praktijk?

Het standpunt van de oppositiepartij wordt ondersteund door de Europese Unie, die geen voorstander is van door politici benoemde rechters. Toch is de partij ook opportunistisch: een meerderheid van de rechters is door de PP benoemd. Pas nu ze in de oppositie zit, maakt de partij een probleem van deze gang van zaken.

3 Waarom is het nu ineens zo’n belangrijk thema voor de oppositie?

Het conflict vindt zijn oorsprong in het Catalaanse afscheidingsreferendum, in 2017. Negen separatistische leiders werden destijds veroordeeld voor rebellie. De regering-Sánchez verleende hun gratie, beloofde vorige maand het misdrijf ‘rebellie’ uit het strafrecht te halen en te vervangen door ‘verstoring van de openbare orde’, en zal de Catalanen minder zwaar aanrekenen dat ze het referendum met publiek geld organiseerden. Dit deed Sánchez deels omdat zijn minderheidsregering de steun van een Catalaanse partij nodig heeft.

Rechtse partijen, van oudsher sterk nationalistisch georiënteerd, gruwden van deze concessies aan de separatisten. Oppositieleider Feijóo was aanvankelijk nog wel bereid om een compromis met Sánchez te sluiten over de rechters, maar was zo verbolgen over de hervorming van de rebelliewet dat hij die deal liet klappen.

4 Dus de rechters blijven aan, ook al is hun termijn verlopen?

Sánchez gaf zich nog niet gewonnen: hij hoopte om deze blokkade heen te werken door in zijn hervormingsplannen een amendement op te nemen dat het aantal stemmen verlaagt dat nieuwe rechters nodig hebben om benoemd te worden. Op die manier zou zijn regering voldoende stemmen hebben om de nieuwe benoemingen erdoor te drukken.

5 Hoe viel dit bij de oppositie?

Slecht. De oppositie omschreef Sánchez’ zet als een aanval op de rechtsstaat als geheel en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in het bijzonder, en de premier werd vergeleken met zijn collega’s in Polen en Hongarije.

Lees ook: Na druk van EU bindt Polen in, maar Orbán zoekt de confrontatie

6 Kon de oppositie er ook iets tegen doen?

Het wetsvoorstel van de regering werd voorgelegd aan hetzelfde constitutionele hof dat het beoogde te hervormen. Normaal gesproken is dit een formaliteit, maar het hof oordeelde maandag, met zes door de PP benoemde rechters tegen vijf, dat het ongrondwettelijk is om aan een wetsvoorstel een amendement te hechten dat er niets mee te maken heeft.

Coalitiepartij Podemos had twee van de rechters aan het hof gevraagd om zich van stemming te onthouden, omdat ze over hun eigen baan zouden oordelen. Dat weigerden ze.

7 Gebeurt het vaker dat het hof een wetsvoorstel in zo’n vroeg stadium afschiet?

Nee. Het was de eerste keer in de geschiedenis van het hof – opgericht in 1978 – dat het een wetsvoorstel blokkeerde voordat het goedgekeurd was.

8 Hoe reageerde premier Sánchez?

Sánchez’ reactie was tweeledig. Enerzijds zei hij de uitspraak van het hof te respecteren. Maar de premier reageerde wel verbolgen op de oppositie. Hij sprak van „ongekende gebeurtenissen in de democratische geschiedenis”, van een gebrek aan respect voor de wet en voor de volkswil, en van een „ongerechtvaardigde blokkade” van zijn wetsvoorstel. Ook waarschuwde hij dat rechtse partijen en conservatieve rechters probeerden om de democratie met voeten te treden en het Congres de mond te snoeren. Volgens Sánchez zouden zijn opponenten de oude samenstelling van het hof willen behouden, omdat die samenstelling hun gunstig gezind is.

9 Wat vonden de rechters hiervan?

Acht conservatieve rechters bestempelden de opmerkingen van de premier als „onverantwoordelijk” en als een aanval op de legitimiteit van het instituut.

10 Hoe nu verder?

Op korte termijn ligt het in de lijn der verwachting dat Sánchez een nieuwe poging waagt om een doorbraak te forceren, door het amendement in een apart wetsvoorstel te verpakken. Maar de schade aan de Spaanse democratische rechtsstaat is reëel. De polarisatie tussen de kampen loopt steeds verder uit de hand. Uiterlijk volgend jaar december zijn er algemene verkiezingen in Spanje. Deze jongste crisis doet vermoeden dat de verkiezingsstrijd buitengewoon verhit zal verlopen.