Vooral in Duitsland was Gorbatsjov populair

‘Thank you’ schrijven Duitsers deze dagen op sociale media boven foto’s van Michail Gorbatsjov. Zonder hem „zaten we misschien nog steeds achter een muur”, schreef een journalist van Die Zeit op Twitter.

Dankbetuigingen zijn de rode draad in de Duitse reacties op het overlijden van Michail Gorbatsjov, alom ‘Gorbi’ genoemd, zoals de Oost-Berlijners hoopvol scandeerden bij zijn bezoek aan Berlijn ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van de DDR in oktober 1989. Kanselier Olaf Scholz (SPD) schreef: „Wij Duitsers hebben oneindig veel aan hem te danken”. Minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock (Groenen) sprak over „eeuwige dankbaarheid”.

Lees ook Michail Gorbatsjov, moedige vechter die het communisme de doodsteek gaf

Angela Merkel schreef: „Ik kan tot op de dag van vandaag de angst voelen die ik samen met veel mensen in de DDR in 1989 had, dat er zoals in 1953 weer tanks zouden rollen als wij ‘Wir sind das Volk’ en later ‘Wir sind ein Volk’ riepen. Maar ditmaal – anders dan in 1953 – rolden er geen tanks, vielen er geen schoten. In plaats daarvan hield Michail Gorbatsjov het oudgediende DDR-bestuur voor: ‘Wie te laat komt, zal door het leven gestraft worden’.” Die formulering geldt als enigszins apocrief, maar feit is dat Honecker en zijn getrouwen zodanig geïntimideerd waren door Gorbi’s bezwerende woorden dat ze de revolutie op haar beloop lieten. Merkel vervolgt: „Michail Gorbatsjov heeft ook mijn leven radicaal veranderd. Ik zal dat nooit vergeten.”

Geïsoleerd en verguisd

Iets van de dankbaarheid die Duitsland voelt voor Gorbi, moet Gorbatsjov ook hebben gevoeld voor Duitsland. Terwijl hij in zijn thuisland toenemend geïsoleerd en verguisd werd en de Russische kranten niet eens meer zijn ingezonden stukken wilden afdrukken, werd hij in Duitsland bewonderd en geëerd.

Vrijwel iedere Duitse prijs die in de verte iets te maken heeft met vrede of rechtvaardigheid is in de afgelopen decennia aan Gorbatsjov uitgereikt, en tussendoor werd Gorbatsjov in Duitsland uitgenodigd voor premières, herdenkingen en jubilea. Na zijn overlijden dinsdag klonken overal in Berlijn anekdotes van mensen die Gorbi eens de hand hadden geschud of een taxi met hem hadden gedeeld. Toen zijn vrouw in 1999 ziek werd, liet hij haar in het Duitse Münster behandelen.

In een stuk dat de Süddeutsche Zeitung deze week publiceerde haalt de Duitse oud-minister van Financiën Theo Waigel (CSU) herinneringen op aan Gorbatsjov. Waigel onderhandelde in 1990 met zijn Sovjet-collega over het bedrag dat Duitsland moest betalen voor het terugtrekken van de Sovjet-troepen uit Oost-Duitsland. Waigel deed veel te zuinig, vonden de Sovjets, ook al werd uiteindelijk 12 miljard Duitse mark betaald. In 2010, bij de tachtigste verjaardag van Helmut Kohl, riep Gorbatsjov Waigel nog toe: „Daar hebben we Theo Waigel, de vrek.”

Wederzijdse welwillendheid

Bij de eerste ontmoeting tussen Waigel en Gorbatsjov, in het Kremlin in 1987, had Gorbatsjov gezegd dat de geschiedenis leert dat er vrede in Europa is als Duitsers en Russen samenwerken.

Die gedachte zeer toegedaan, richtten Vladimir Poetin en de toenmalig Duitse kanselier Gerhard Schröder in 2001 het forum de ‘Petersburger Dialog’ op. De eerste vertegenwoordiger van Russische zijde was Michail Gorbatsjov, vanaf 2005 was de vertegenwoordiger van Duitse zijde de eerste democratisch verkozen minister-president van de DDR in 1990, Lothar de Maizière. Het duo belichaamde de geweldloze eenwording, de wederzijdse welwillendheid.

Lees ook Storm van kritiek op Rusland-functies oud-bondskanselier wakkert aan in Duitsland

Die combinatie Gorbatsjov-De Maizière als symbool voor de Duits-Russische samenwerking was ook geflatteerd, meer wensdenken dan werkelijkheid. Volgens een artikel in Der Spiegel was het hoe de Duitsers graag de betrekkingen zagen: „vol van de Russische ziel, waar men in Duitsland zo van houdt: […] het gebreide vest van Kohl in het Russische bos, Jeltsin schommelend op het balkon van het Berlijnse stadhuis, Poetin, Duitssprekend in de Bondsdag.”

Begrafenis

Poetin verving in 2009 de door hem verachte Gorbatsjov – hij gaat ook niet naar zijn begrafenis deze zaterdag, omdat dit niet in zijn „werkschema” zou passen – door een Gazprom-man. Na de annexatie van de Krim in 2014 trok ook Angela Merkel haar oude mentor De Maizière terug uit de Petersburger Dialoog, en verving hem door een spoormanager die geen Russisch sprak of anderszins gevoelens koesterde voor Rusland. De Maizière, gevraagd naar het overlijden van zijn vriend Gorbatsjov, kon vanwege gezondheidskwesties niet meewerken. Het tijdperk van de optimisten komt met de dood van Gorbatsjov tot een definitief eind.