Voor bewijs van genocide is meer nodig dan media-uitingen en interpretaties

Hebben de Verenigde Naties de plicht om een ‘genocide’ van Palestijnse burgers te voorkomen, en falen zij daarin? De directeur van het bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN, Craig Mokhiber, vond van wel en nam ontslag. De hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof Karim Khan bezocht recent de grensovergang tussen Egypte en Gaza en vroeg zich af of het blokkeren van humanitaire hulp als oorlogsmisdrijf aanleiding is voor een procedure. Ione Belarra, de Spaanse minister van Sociale Rechten, noemde de belegering van Gaza een „geplande genocide”.

Tijdens pro-Gaza-betogingen wordt wereldwijd het verwijt ‘genocide’ op borden en spandoeken uitgedragen. Net als de leus ‘From the river to the sea Palestine will be free’. Dat wordt verstaan als een oproep tot genocide. Een vrij Palestina ‘van de rivier tot de zee’ gaat geografisch niet samen met de staat Israël. Het ontkent daarmee het bestaansrecht van Israël en zou aldus oproepen tot vernietiging.

Emoties spelen hoog op. Genocide, de zwaarste, juridisch meest belastende en historisch meest beladen kwalificatie van alle oorlogsmisdrijven is dan een retorisch en politiek wapen van formaat.

Lees ook Israël mag zijn burgers beschermen, maar noem het geen zelfverdediging.

Met de militaire escalatie groeit ook de aandacht voor het oorlogsrecht. Is de Israëlische vergelding van de gruwelijke Hamas-aanval wel proportioneel, zoals vereist? Voldoet Israël aan z’n juridische plicht om zo min mogelijk burgers slachtoffer te maken van militair optreden? Mag Israël de Gazastrook wel afsluiten van energie, water, communicatie en voedsel om Hamas te dwingen de eigen voorraden aan te spreken voor de burgerbevolking? Of heeft Israël als bezettende macht een eigen plicht tot bescherming?

1. Wat ís genocide en is daarvan nu sprake?

Juridisch valt ‘genocide’ net als ‘oorlogsmisdaden’ onder misdrijven tegen de menselijkheid, een paraplu-begrip voor wijdverbreide, systematische aanvallen op de burgerbevolking. Waarbij gedacht kan worden aan uitroeiing, marteling, deportatie, slavernij, verkrachting – ongeacht of er oorlog is of niet. Bij oorlogsmisdaden is er wel sprake van oorlogvoering, die dan gepaard gaat met schending van het internationale humanitaire oorlogsrecht. Genocide is een gekwalificeerd oorlogsmisdrijf dat een opzettelijke, georganiseerde vernietiging van een groep mensen omvat.

Lees ook Vernietiging is makkelijker te bewijzen dan genocide

Het belangrijkste kenmerk is opzet. Ofwel het oogmerkvereiste, een term waar strafrechtjuristen boekenplanken over vol schrijven. Het gaat dan om de vraag waaruit opzet precies valt af te leiden, wanneer opzet ‘vol’ is en wanneer ‘voorwaardelijk’. Dus wanneer neemt een dader bewust een risico dat iets fout afloopt.

Strafrechtjuristen maken daarbij dan nog onderscheid tussen zekerheids-, noodzakelijkheids- of waarschijnlijkheidsbewustzijn bij opzet. Ofwel de subtiele verschillen in de mate waarin de dader de gevolgen wel of niet echt wil, die inschat, correct voorziet, of op de koop toeneemt.

Opzet bewezen verklaren is een kunst.

2 .Op welke groep kan genocide van toepassing zijn?

Over welke groep er met genocide bedreigd kan worden, is onder juristen traditioneel debat. Het VN-verdrag kiest voor nationale, etnische, raciale of religieuze groepen, wat redelijk af te bakenen is. Maar er is ook gepleit voor uitbreiding, op zo’n manier dat iedere minderheid, ieder collectief, iedere kwetsbare groep, iedere sociale groep, economische groep of iedere gepolitiseerde etnische groep een mogelijk slachtoffer kan zijn.

De term genocide, gemunt in 1944, valt historisch samen met de Holocaust, die ook het morele ijkpunt is. Wie ‘genocide’ gebruikt, weet dus dat de term bij uitstek Israël pijn kan doen. Tegelijk is het ook een functionele juridische term, een delictsomschrijving die eerder door het Internationale Gerechtshof bijvoorbeeld van toepassing is verklaard op de moordpartijen in Srebrenica.

Foto’s: Foto Gabriel Bouys / AFP, Foto jewel Samad / AFP, Foto Issei Kato / Reuters, Foto Wojtek Radwanski, Foto Amy Osborne / AFP, Foto Alexandre Meneghini / Reuters

3. Maar heeft de term onderscheidende waarde?

Mensenrechtenorganisatie Amnesty zegt aan de vraag of sprake is van genocide, geen grote waarde toe te kennen. Ook als genocidale opzet niet kan worden bewezen, zijn massamoorden immers altijd grove schendingen van mensenrechten. In juridische zin is ‘genocide’ of ‘oorlogsmisdrijf’ dus een keus tussen nauw verwante, overlappende begrippen. Allebei gruwelijk, verwerpelijk en internationaal vervolgbaar.

4. Is er bij deze oorlog sprake van genocide of genocidale bedoelingen?

De hamvraag. Of is er alleen ruimte voor verdenking van oorlogsmisdrijven?

De zwaarste verdenking rust dan toch op Hamas, dat in zijn charter uit 1988 spreekt over het elimineren van Israël door de islam, waarvan Hamas en de jihad dan de werktuigen zijn. In 2017 werd dat overigens genuanceerd. De tegenstander was toen het „racistische, onmenselijke, koloniale zionistische project” waarmee de confrontatie werd gezocht. Het charter uit 1988 daarnaast gezet zorgt toch voor de ‘schijn tegen’.

Lees ook ‘Het etiket genocide wordt na de Holocaust te makkelijk opgeplakt’

De terreuraanslag van 7 oktober bleek een meedogenloze moordpartij op willekeurige Israëliërs en Joodse burgers. Zoiets past in de Hamas-ideologie van vernietiging van Israël en de joden. En waarvan Hamas ook in die termen herhalingen „waar mogelijk” heeft aangekondigd.

5. En Israël dan?

Dat land gaat ook niet vrijuit. De militaire acties van Israël zijn gericht tegen Hamas, dat zowel etnisch, religieus als nationaal onder één noemer is te brengen. Net als de Gazanen zelf. De burgerdodentallen daar zijn schrikwekkend hoog. De retoriek in de Israëlische politiek en publieke opinie gaat regelmatig over het definitief willen vernietigen van Hamas en is vaak ook nogal apocalyptisch. Zo’n terreuraanval, zo gaat de retoriek, zou nooit meer plaats mogen vinden.

Advocaten kunnen met die bouwstenen genocidale opzet wel aannemelijk maken. Zoiets heet dan een ‘pleitbaar standpunt’. Maar om genocide in een rechtszaal te bewijzen is er meer nodig dan alleen media-uitingen en interpretaties. Plannen, stukken, notulen, concepten – alles wat naar opzet en dus planmatig handelen wijst.

De nazi’s voorzagen erin met hun Wannsee-conferentie en rassenwetgeving. Hamas heeft z’n charter. Als er nota’s, besluiten of plannen zijn waarin Israël de vernietiging van Hamas of Gaza uittekent, is een klacht tegen Israël rond. Het uitgelekte Israëlische beleidsdocument dat voorstelt inwoners van de Gazastrook te verplaatsen naar de Sinaï-woestijn in Egypte wijst de andere kant uit.

Overigens: feitelijk en opzettelijk handelen op het slagveld is uiteraard ook een bewijsmiddel. Dan moeten er bevelslijnen zijn waarin commandanten politieke instructies uitvoeren, onmiskenbaar gericht op vernietiging. Dergelijk optreden verschilt dan niet van wat er bijvoorbeeld in Srebrenica gebeurde.

6. Hoe pakt de kwalificatie ‘genocide’ politiek uit?

Retorisch is de term zwaar geschut, vooral als Israël ermee in verband wordt gebracht. Die staat dankt z’n bestaan immers zélf aan de ‘oer-genocide’, de Shoah, de georganiseerde uitroeiing van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wat als Israël zich er nu zélf aan schuldig maakt? Dan ligt het verwijt van double standards, hypocrisie, voor het oprapen. Israël als natie is dan van z’n morele aanspraken beroofd. Zijn echter de terreuraanvallen van Hamas op Israël als genocidaal te kwalificeren, dan pakt dat positief uit voor Israël. Niet nóg een vernietiging van de joodse gemeenschap, zou dan het heersende sentiment kunnen zijn. Genocide in het debat toedelen is dus hoog spel.

7. Wat kan er gebeuren als genocide aannemelijk is?

De verantwoordelijke staten kunnen dan op termijn in het Haagse Vredespaleis voor het Internationaal Gerechtshof worden berecht. Israël en Palestina zijn daar beide bij aangesloten. De VN kan genocide in een gebied veroordelen en een vredesmissie sturen.

Mocht een klacht worden gehonoreerd, dan kan dat een rechtsgrond opleveren voor schadevergoedingen, althans op statelijk niveau. Een poging van Srebrenica-slachtoffers om een individuele vergoeding daarop te baseren, is door de Nederlandse rechter afgewezen.

Het Internationale Strafhof, bekend van z’n aanklachten tegen hoofdzakelijk Afrikaanse leiders en recent ook tegen president Poetin, laat zich intussen niet onbetuigd. Israël mag dan geen ondertekenaar zijn van het Verdrag van Rome van 2002 en het Strafhof geen rechtsmacht toekennen, Palestina doet dat wel. Het Strafhof vindt dat het daarom bevoegd is voor de bezette gebieden: Gazastrook en de Westelijke Jordaanoever. Dat leidde in 2021 tot het openen van een onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden door Israël sinds 2014 in Gaza.