VN-baas António Guterres blijft de moed erin houden in een wereld die niet meer samenwerkt

Hij heeft geen macht. Hij heeft geen geld. En hij heeft, zo zegt hij zelf, maar twee instrumenten om de problemen in de wereld te lijf te gaan: praten en vergaderen.

António Guterres (74) is sinds 2017 secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Wanneer hij door de gangen van het VN-complex wandelt, herken je hem al van verre: een brede, korte gestalte met zilvergrijs haar. Trage tred, iets gekromde rug. Hij wordt niet moe de wereld op te jutten met gedragen speeches en vurige waarschuwingen. Maar hij heeft ook altijd een lachje op voorraad.

Zijn baan vereist taaiheid. Hij – de SG was nog nooit een vrouw – heeft als taak om het internationale gesprek gaande te houden. Ook in een tijd van oorlog, obstructie en onvoorspelbare machtsverhoudingen. In een tijd die, zegt hij vaak, getekend wordt door de opkomst van meerdere machtscentra, in combinatie met gebrekkig internationaal overleg.

Guterres verwijst vaker naar een andere tijd, waarin de macht over veel centra was verdeeld. „Het Europa van begin twintigste eeuw kende talloze machten. Maar het kende geen robuuste multilaterale instellingen. Het resultaat was de Eerste Wereldoorlog”, zei hij deze week op de jaarvergadering van wereldleiders, waar hij gastheer is. Hij geeft dan de ene toespraak na de andere en ontvangt ruim honderd staats- en regeringsleiders voor een kort gesprek.

Een multipolaire wereld kan niet zonder sterke internationale instellingen, maar global governance gaat niet met zijn tijd mee. „De macht van de VN ligt bij de landen, maar die macht is geblokkeerd”, zei hij tegen CNN. „De verdeeldheid tussen de grootmachten was sinds de Tweede Wereldoorlog nog niet zo groot. Zelfs de Koude Oorlog was voorspelbaarder.” De twee supermachten van toen, de VS en de Sovjet-Unie, vonden altijd een oplossing als spanningen te hoog opliepen.

„Nu is de situatie ernstiger […] En het drama is dat de geopolitieke verdeeldheid de aanpak van belangrijke problemen in de weg staat.” De levensbedreigende opwarming van de aarde wordt niet snel genoeg aangepakt, een internationaal regime om AI te beteugelen komt niet van de grond.

Graandeal

Er wordt in New York vaak voor Guterres geklapt, uit beleefdheid. Écht applaus krijgt een SG zelden. Dinsdag opende hij de Algemene Vergadering. Hij kreeg één keer de handen spontaan op elkaar: toen hij op verbeten toon beloofde dat hij zich blijft inspannen om de graandeal, die de export van Oekraïense tarwe en gerst via de Zwarte Zee weer mogelijk maakte, nieuw leven in te blazen.

De graandeal is het enige diplomatieke succes in Poetins oorlog tegen Oekraïne en kwam mede dankzij Guterres tot stand. Inmiddels is dat succesje vervlogen: Rusland houdt zich er niet meer aan.

Sterker, juist deze week raakten Oekraïne en Polen openlijk slaags over de export van Oekraïens graan naar en via Polen. Warschau gold als Kyivs beste vriend en speelde een cruciale rol in de formatie van de westerse Oekraïne-coalitie. In Brussel steeg Polen enorm in aanzien. Nu zei de Poolse premier opeens dat er geen wapens naar Oekraïne gaan. Het was een gratis overwinning voor Poetin dat uitgerekend Polen de confrontatie met Oekraïne zocht en de zwakheden van het westerse bondgenootschap etaleerde.

Voor president Zelensky was de timing van de rel beroerd. Hij was in de VS om steun te vergaren. In de VN sprak hij de wereld toe en had hij ontmoetingen met de leiders van Brazilië en Zuid-Afrika, die in de oorlog geen partij willen kiezen. Aansluitend vloog hij naar Washington, waar sommige Republikeinen vraagtekens zetten bij de immense Amerikaanse steunpakketten voor Oekraïne.

Lees ook: Bij de VN-top benadrukt het ‘mondiale Zuiden’ dat het andere zorgen heeft dan Oekraïne

Poetins oorlog hangt al bijna twee jaar als een donkere wolk boven de VN, zei de Amerikaanse president Joe Biden. In de eerste jaren van Guterres botste Rusland steeds vaker met de VS, maar sinds de inval is Rusland, zegt een westerse diplomaat, alleen nog maar uit op obstructie.

Samen met een kleine, maar luidruchtige, groep dwarsliggers – Pakistan, Cuba, Egypte, Iran, Eritrea – gaat Rusland overal voor liggen. Zo hield Moskou heel lang een resolutie over water tegen, om op het allerlaatste moment bakzeil te halen toen bleek dat het hele Afrikaanse continent boos was.

Russische obstructie frustreerde ook het overleg over een politieke verklaring over de duurzaamheidsdoelen (SDG’ s). Bij de VN gaapt altijd een enorm gat tussen doelstellingen en prestaties. In 2015 stelden de landen zich zeventien doelen voor een betere wereld, variërend van het uitroeien van armoede tot het bestrijden van ziektes. De doelen moeten in 2030 verwezenlijkt zijn. Halverwege blijkt dat slechts 12 procent van die doelen op schema ligt. Deze week namen wereldleiders zich voor de SDG’s een extra impuls te geven.

Humanitaire programma’s

Dat de VN het moeilijk hebben met sociale en humanitaire doelen is extra pijnlijk omdat humanitaire programma’s juist de sterke kant van de organisatie zijn. De helft van alle hulp in de wereld loopt via de VN, zei Guterres.

Hulpverlening wordt overschaduwd door het volstrekte onvermogen om voor vrede en veiligheid te zorgen. Het hoogste VN-orgaan, de VN-Veiligheidsraad, waarin de vijf naoorlogse grootmachten een veto hebben, kan vrijwel niets meer. De oorlog in Oekraïne duurt 574 dagen, zei Zelensky woensdag: 574 redenen om de raad te hervormen. Hij stelde voor om reorganisatie onderdeel te maken van vredesbesprekingen en Rusland het veto te ontnemen.

Deze week viel op dat maar één vetomacht zijn hoogste leider naar de VN had gestuurd: de VS. Poetin stuurde zijn minister van Buitenlandse Zaken, Lavrov. Xi-Jinping slaat de VN-jaarvergadering sowieso regelmatig over. De Franse president had de Britse koning op bezoek. Opmerkelijker was de afwezigheid van de Britse premier Sunak. Hij vertraagde thuis de Britse inspanningen voor het klimaat.

Donderdag sprak Guterres met ministers over de toekomst van de VN. De jaarvergadering was toen pas halverwege, maar de secretaris-generaal was al hees.