Videokunstwerk van David Claerbout berekent hoe de natuur in duizend jaar een nazi-bouwwerk inneemt

Stel dat er in één klap geen mensen meer zouden wonen in Berlijn, bijvoorbeeld door een nucleaire ramp. Hoe zou het Olympisch Stadion van die stad er dan over duizend jaar bij staan? Hoe vervalt het gebouw, door nazi-architect Albert Speer ontworpen voor de Zomerspelen van 1936, tot een ruïne? Het is een vraag die de Belgische kunstenaar David Claerbout in 2016 centraal stelde bij de lancering van zijn videowerk Olympia (The real time disintegration into ruins of the Berlin Olympic stadium over the course of a thousand years).

Alleen al dit fenomenale kunstwerk rechtvaardigt een bezoek aan de tentoonstelling It Might be a Mirage in West Den Haag, waar negen kunstenaars verraderlijke spelletjes spelen met thema’s als tijd en geschiedschrijving. In werkelijkheid is het Berlijnse Olympia stadion nog gewoon in gebruik; voetbalclub Hertha BSC heeft er zijn thuisbasis en het is een populaire locatie voor concerten. Maar in Claerbouts virtuele versie heeft het onkruid zes jaar na oplevering al flink bezit genomen van de tribunes en galerijen.

Lees ook dit interview met David Claerbout: ‘Je hebt de echte wereld nodig’

Olympia lijkt op een trage film waarbij een camera in een uur tijd rond het stadion glijdt. Wie het geduld heeft zo lang te blijven zitten – doe dat vooral! – ontdekt dat bij de volgende rondgang het licht veranderd is. De schaduwen zijn langer geworden, ze komen overeen met de stand van de zon in Berlijn, op dit moment van de dag en in deze tijd van het jaar. Door een vernuftig computerprogramma, dat ontworpen is om duizend jaar aan te blijven staan, loopt Olympia synchroon met de echte tijd in Berlijn. Als daar rond vier uur ’s middags de zon ondergaat, valt ook bij het kunstwerk in Den Haag de schemering in.

Algoritmes

Hoe het verval van het virtuele stadion zal verlopen, is nog niet te voorspellen. Dat hangt mede af van de mate waarin de aarde het komende millennium zal opwarmen. Olympia wordt voortdurend gevoed door live data over weersomstandigheden, seizoenen, licht en plaatselijke plantengroei. De algoritmes die de installatie aansturen, geven zo exact aan welke elementen het gebouw de komende duizend jaar zal worden blootgesteld. Wie het werk eerder heeft gezien, op tentoonstellingen in New York, Bazel of Berlijn, zal merken dat de prille grassprietjes die in 2017 of 2018 voorzichtig tussen de stenen uit piepten, inmiddels kniehoog staan. Het is verbazingwekkend hoe snel de natuur het stadion overwoekert, als er geen mensen meer zijn om het te onderhouden.

Die tijdspanne van duizend jaar is natuurlijk niet uit de lucht gegrepen. Het is een verwijzing naar Hitlers verlangen naar onsterfelijkheid van het Derde Rijk. Architect Speer had de ruïnes van het oude Rome of Griekenland in gedachten toen hij zijn stadion ontwierp. Volgens zijn ‘Ruinenwert’-theorie moest een gebouw zo ontworpen zijn dat wanneer het instortte, het een esthetische ruïne zou achterlaten die duizend jaar na dato nog zou getuigen van de grootsheid van de beschaving die het had voortgebracht. Claerbout zet die theorie op geniale wijze naar zijn hand in een meesterwerk dat tegelijk conceptueel en feitelijk is.

Zo zijn er op deze tentoonstelling meer kunstenaars die op intelligente en intrigerende wijze reflecteren op heden, verleden en mogelijke toekomsten. Soms gebruiken ze daarbij harde data, zoals Claerbout, soms kleuren ze de geschiedenis in met hun eigen verbeelding. Het ‘mirage’ uit de titel van de expositie zou je kunnen interpreteren als ‘luchtspiegeling’. Het is nooit helemaal duidelijk wat feit is en wat fictie – informatie en illusie lopen voortdurend door elkaar heen.

Zwart-witfoto

Neem de prachtige installatie Träumgutstrasse van de Poolse kunstenaar Robert Kusmirowski: die ‘zoete-dromenstraat’ heeft nooit bestaan, maar de historische gebeurtenis waarnaar het kunstwerk verwijst, heeft wel degelijk plaatsgevonden. Kusmirowski maakte een driedimensionale reconstructie van een verwoeste kamer uit het Czapski-Raczynskipaleis in Warschau, dat in 1939 door het Duitse leger in brand werd gestoken. De kunstenaar, die de ruimte alleen kende van zwart-witfoto’s, bootste het zwartgeblakerde interieur na, met echte verbrande meubels en smeulende boeken in de kast. Terwijl je over het verschroeide vloerkleed loopt, langs de verwoeste piano en de deels gesmolten portretfoto’s, komt de geschiedenis tot leven. Alles wat een zwart-witfoto niet kan bieden – geur, massa, kleuren – wordt hier opeens tastbaar. Daarmee is Träumgutstrasse een oorlogsmonument en tijdmachine ineen.

Het gebouw waarin West huist, de voormalige Amerikaanse ambassade die in 1959 ontworpen is door Bauhaus-architect Marcel Breuer, is een perfect decor voor een tentoonstelling die gaat over het levend houden van verhalen en geschiedenissen. Het modernistische gebouw is zelf een monument van de vrijheid, ten tijden van de Koude Oorlog neergezet om openheid en vooruitstrevendheid uit te stralen. Maar binnen oogt het nog steeds als het bureaucratische doolhof van weleer en lijkt het of de ambtenaren ieder moment hun kantoren weer kunnen betrekken.

In de kelder van de ambassade, waar een kooiconstructie de sfeer van een gevangenis ademt, stuit je op een installatie die felle kritiek levert op het Amerikaanse rechtssysteem. Hier printte de Duitse kunstenaar Wolfgang Plöger de laatste woorden van ter dood veroordeelde Amerikanen op oude 16mm-filmspoelen. Die filmlinten worden niet direct naar de projector geleid, maar doorkruisen eerst de ruimte in verticale banen. Op het projectiescherm zijn de woorden onleesbaar, maar op de filmlinten staan de zinnen overeind – als tralies. Een van de drie installaties toont de laatste getuigenis van Shaka Sankofa, een zwarte man die als 17-jarige ten onrechte veroordeeld werd voor moord. „I love you all”, zei hij voordat hij in 2000 in Texas werd geëxecuteerd. Hier in de kelder van West draaien zijn woorden eindeloos door, als een onsterfelijk mantra.

Bekijk een overzicht van onze recensies over beeldende kunst