Turkije heeft Rusland hard nodig, om het geld en het gas

De Turkse president Erdogan heeft veel profijt van zijn goede relatie met president Poetin. Tijdens hun laatste overleg in de Kazachse hoofdstad Astana op 13 oktober – de vierde ontmoeting in vier maanden tijd – stelde Poetin voor om meer aardgas via Turkije te transporteren en het land te veranderen in een gasknooppunt. Dat aanbod nam Erdogan maar al te graag aan. „Europese landen zijn momenteel naarstig op zoek naar gas”, verklaarde hij na zijn terugkeer in het Turkse parlement. „Godzijdank heeft Turkije dit probleem niet. Hopelijk zullen we snel een gasknooppunt zijn.”

Rusland is de grootste leverancier van aardgas in Turkije, dat vrijwel al zijn energie importeert. Het wordt onder meer gebruikt om huizen te verwarmen in steden als Istanbul en Ankara. Erdogan realiseert zich dat een tekort aan gas of een sterke prijsstijging tijdens de laatste winter voor de verkiezingen van juni 2023 zijn populariteit flink zou kunnen schaden. Tijdens hun overleg in de Russische badplaats Sotsji in augustus had Erdogan daarom met Poetin afgesproken dat Turkije voortaan 25 procent van het Russische gas in roebels afrekent. In Astana vroeg hij Poetin daarenboven om een korting op de gasprijs en uitstel van betaling.

Deze voordeeltjes moeten voorkomen dat Turkije straks zijn gasrekening niet meer kan betalen. Want energie wordt doorgaans afgerekend in euro’s of dollars. En daar heeft Turkije een gebrek aan. De buitenlandse reserves van de Turkse centrale bank zijn ernstig geslonken doordat de bank dit jaar al zo’n 70 miljard dollar (70,9 miljard euro) heeft gespendeerd om een verdere koersval van de geplaagde Turkse munt de lira te voorkomen. Officieel heeft de bank nog altijd 110 miljard dollar aan buitenlandse reserves. Maar een groot deel daarvan zijn bezittingen die niet op korte termijn in geld kunnen worden omgezet, zoals goud.

Miljardentekort op betalingsbalans

Dat is een groot probleem. Want Turkije heeft een tekort op de betalingsbalans (het verschil tussen import en export) van 50 miljard dollar, dat grotendeels het gevolg is van de gestegen energieprijs. Er gaat dus 50 miljard dollar meer het land uit dan erin komt. Daarnaast hebben Turkse banken en bedrijven 160 miljard dollar aan buitenlandse schulden uitstaan die komend jaar moeten worden geherfinancierd. Een deel daarvan zullen ze afbetalen. En daarvoor zullen ze uiteindelijk aankloppen bij de centrale bank. Turkije heeft ruim 50 miljard dollar nodig. Maar de centrale bank heeft nog maar zo’n 40 miljard dollar aan buitenlandse reserves die snel kunnen worden ingezet.

„Dat is extreem krap”, zegt de Turkse econoom Atilla Yesilada, die werkt voor het adviesbureau Global Source, dat multinationals en grote Turkse bedrijven tot zijn klanten rekent. „Er hoeft maar iets te gebeuren en het hele kaartenhuis stort in elkaar. Ik verwacht in aanloop naar de verkiezingen een nieuwe koersval van de lira, waardoor Turkije in gebreke zal blijven. Want het huidige monetaire beleid van extreem lage rente terwijl de inflatie ruim 80 procent bedraagt, is simpelweg onhoudbaar. Het systeem stort op een gegeven moment in en dan belanden we in een schuldencrisis.”

Lees ook: Turkije trotseert economische wetten met lagere rente

Erdogan beseft dat hij een acuut probleem heeft door het tekort van 50 miljard dollar. Daarom reist hij de wereld rond op zoek naar geld. Maar buitenlandse investeerders staan niet te trappelen. De weinigen die nog actief waren in Turkije zijn vertrokken nadat de Turkse centrale bank vorig jaar de rente begon te verlagen. Dit wordt in de hand gewerkt doordat de Amerikaanse centrale bank de rente juist aan het verhogen is. Want een hoge rente in de Verenigde Staten betekent meer rendement voor investeerders. Ze hebben dit jaar al 70 miljard dollar aan staatsobligaties van opkomende economieën, zoals Turkije, verkocht.

Turkije is dus niet de enige opkomende economie die in zwaar weer verkeert doordat de Amerikaanse centrale bank de rente verhoogt. Maar de situatie in Turkije is volgens Yesilada bijzonder acuut. „In andere landen verhoogt de centrale bank de rente om te voorkomen dat de munt in waarde daalt”, zegt hij. „Die hogere rente leidt ertoe dat bedrijven minder geld lenen. Maar in Turkije gebeurt het omgekeerde. De rente is in feite negatief, de waardevermindering van de lira wordt onderdrukt door interventies van de centrale bank, en iedereen blijft enorme hoeveelheden geld lenen. Onder deze omstandigheden wil geen enkele commerciële bank geld in Turkije steken.”

Geen geld van de Golfstaten

Aanvankelijk had Erdogan zijn hoop gevestigd op de Arabische Golfstaten, aangezien hij de afgelopen tijd zijn best heeft gedaan om de getroebleerde betrekkingen met hen te herstellen. Turkse media meldden in de zomer dat het ministerie van Financiën in gesprek was met Saoedi-Arabië over een investering van 20 miljard dollar in Turkse staatsobligaties om de geslonken buitenlandse reserves van de centrale bank aan te vullen. Turkije zou op zoek zijn naar soortgelijke deposito’s van de Verenigde Arabische Emiraten en Qatar. Maar die investeringen zijn nooit gerealiseerd..

Rusland is vooralsnog de enige die over de brug komt. Het Russische staatsbedrijf Rosatom besloot in augustus om 15 miljard dollar naar Turkije over te maken voor de Akkuyu-kerncentrale die in aanbouw is in de zuidelijke provincie Mersin. Daarvan zou het ministerie van Financiën al de helft hebben ontvangen. Hakan Kara, voormalig hoofdeconoom van de Turkse centrale bank, bevestigde op basis van eigen berekeningen dat de buitenlandse reserves inderdaad met 7,3 miljard dollar zijn gestegen. Het geld wordt de komende jaren geparkeerd op Turkse rekeningen of omgezet in staatsobligaties.

Deze ontwikkelingen worden nauwlettend in de gaten gehouden door de Amerikaanse regering, die vreest dat Turkije voor Rusland fungeert als achterdeur om de westerse sancties te ontduiken. Vorige maand was een hoge ambtenaar van het Amerikaanse ministerie van Financiën op bezoek in Ankara, waar ze die zorgen deelde met de Turkse regering en vertegenwoordigers financiële sector. Onder Amerikaanse druk zijn Turkse banken al gestopt met het gebruiken van het Russische betalingssysteem Mir omdat het kon worden gebruikt om sancties te omzeilen.

Een andere bron van zorg is de mysterieuze geldstroom die de afgelopen maanden een belangrijke rol speelde bij het financieren van het tekort op de betalingsbalans. Deze geldstroom, die door de Turkse centrale bank wordt gecategoriseerd als ‘net errors and omissions’, bedroeg in de eerste acht maanden van dit jaar 28 miljard dollar. Volgens minister van Financiën Nureddin Nebati bestaat die categorie voor een belangrijk deel uit ongespecificeerde inkomsten uit het toerisme. Het aantal Russische toeristen dat op vakantie ging in Turkije steeg van 2,2 miljoen in 2021 naar 2,8 miljoen dit jaar.

Hoewel veel economen en westerse regering hun twijfels hebben bij die uitleg, denkt Yesilada dat Nebati een punt heeft. „De inkomsten uit toerisme zijn zwaar ondergerapporeerd in Turkije. Volgens de officiële cijfers spendeert een toerist vandaag de dag minder dan dertig jaar terug. Dat is niet mogelijk. De reden is dat veel ondernemers hun inkomsten in contanten niet melden. Daarbij had Turkije het beste toerismeseizoen sinds 2018. Bovendien vlogen veel Russen met koffers vol contant geld naar Turkije om hier een huis te kopen of een bedrijf op te richten.”

Volgens Yesilada zal deze geldstroom de komende maanden opdrogen aangezien het toerismeseizoen voorbij is en de meeste rijke Russen hun geld al hebben uitgegeven in Turkije. „De winter wordt het meest problematisch”, zegt hij. „Daarom smeekt Erdogan Poetin om leverancierskrediet, zodat hij tot 2024 niet voor gas hoeft te betalen. Maar Poetin zal ongetwijfeld wat terug willen in ruil voor zijn vrijgevigheid. En als ik de situatie overzie, dan zie ik weinig andere mogelijkheden dan dat Russische bedrijven Turkije gebruiken om de sancties te omzeilen. Daarom zijn Washington en Brussel zo bezorgd.”