‘Tien jaar oorlog, tot niemand er meer aandacht aan schenkt’

Het was een voorbode van de oorlog in Oekraïne: de almaar groeiende woede bij de Russische geheime diensten.

In zijn vertrouwelijke gesprekken met Russische inlichtingenofficieren voelde Andrej Soldatov de stemming de afgelopen jaren langzaam maar zeker omslaan. „Ze werden steeds agressiever”, zegt de Russische journalist en onderzoeker. „Ten opzichte van elkaar, maar ook ten aanzien van West-Europa en de VS. Een enorme nijd, die steeds verder toenam.”

Andrej Soldatov en zijn vrouw Irina Borogan behoren tot ’s werelds grootste autoriteiten op het gebied van de Russische inlichtingendiensten. Zo onthulden ze dat FSB-generaal Sergej Beseda, het hoofd van de Vijfde Afdeling (‘Operatieve Informatie en Buitenlandse Betrekkingen’), onder huisarrest was geplaatst. Beseda speelde een hoofdrol in het Russische plan om Kiev met een verrassingsaanval in te nemen en de Oekraïense president Volodymyr Zelensky af te zetten – een operatie die uitliep op een spectaculaire mislukking.

Beseda had de Russische president Poetin voorgespiegeld dat de Oekraïense regering wankel was, en dat Russische troepen zouden kunnen rekenen op collaborerende ambtenaren en politici. Een volstrekte mythe, zo bleek: Oekraïners stonden als één man achter hun president en verdedigden zich met hand en tand tegen de agressor. Op 11 maart berichtten Soldatov en Borogan op de onafhankelijke nieuwssite Meduza dat Beseda was gearresteerd. „Het lijkt erop dat Poetin na twee weken oorlog eindelijk doorkreeg dat men hem had misleid”, schreef het echtpaar.

Inmiddels wordt Soldatov – die al enige tijd met zijn vrouw in Londen woont – zelf ook vervolgd. Het Russische Openbaar Ministerie begon een strafzaak tegen hem op grond van een nieuwe wet die het verspreiden van ‘desinformatie’ over de oorlog strafbaar stelt. Initiator is dezelfde afdeling binnen de FSB die generaal Beseda heeft laten oppakken. Soldatov kan bij verstek worden veroordeeld tot tien jaar cel. „Dat wij zo veel over zijn zaak hebben geschreven, beviel de FSB helemaal niet”, zegt Soldatov. „Dit is blijkbaar hun antwoord.”

Wat de FSB rapporteerde over Oekraïne had niets met de werkelijkheid te maken, zegt u. Hoe kon zoiets gebeuren?

Soldatov: „Stelt u zich eens voor hoe moeilijk het is om dingen te rapporteren aan Poetin die zijn stereotypen en ideeën weerspreken. Inzake Syrië is Poetin rationeel en koelbloedig. Maar als het gaat om Oekraïne, reageert hij zeer emotioneel. Onder zulke omstandigheden is het uiterst lastig om iets te rapporteren wat in strijd is met wat Poetin in zijn hoofd heeft – daarmee zou je je baan riskeren.

„Het lijkt erop dat Poetin daadwerkelijk geloofde dat het voldoende was om met een paar tankcolonnes het land binnen te rijden om iedereen op de vlucht te laten slaan. Ik schrijf dat toe aan Poetins arrogantie en zijn lage dunk van de Oekraïense staat. Inmiddels is er niemand meer in zijn omgeving die kritiek kan leveren, laat staan in discussie kan gaan met de president. Dat hebben we allemaal kunnen zien tijdens die beroemde zitting van de Veiligheidsraad.”

U doelt op de vergadering aan de vooravond van de oorlog, waar Poetin inlichtingenchef Sergej Narysjkin voor het oog van de tv-camera’s op zijn nummer zette toen die zich versprak. Wat dacht u toen u dat zag?

„Ik was verbaasd, ik begreep niet waarom dat in het openbaar gebeurde. Maar inmiddels, na vier maanden oorlog, is wel duidelijk dat Poetin de Russische elite angst wilde aanjagen. Niet alleen zijn inner circle, maar de héle bureaucratie. Daarom was het op tv, iedereen kon het zien.”

Poetin is al ruim twintig jaar aan het bewind. Waarom was dat nodig?

„In Rusland ontbreken normale controlemechanismen om de bureaucratie aan te sturen: een echt parlement, een onafhankelijk OM. Ten tijde van de Sovjet-Unie oefende de communistische partij controle uit. Maar Poetins ‘Verenigd Rusland’ mag dan officieel aan de macht zijn, de partij kan niet het leger of de diensten in toom houden. Dus blijft er voor Poetin maar één beproefde methode over: regeren door angst.”

En dat schrikbewind leidt ertoe dat hij inlichtingenrapporten op zijn bureau krijgt waarin alleen staat wat hij wil horen? Een cirkel?

„Absoluut.”

Overziet Poetin dan nog de gevolgen van zijn beleid?

„We moeten niet het beeld scheppen dat Vladimir Poetin een seniele grijsaard is die in zijn bunker zit en niet begrijpt wat er aan de hand is in de wereld. Hij is behoorlijk goed geïnformeerd.”

Is hij gezond?

„Volgens mij wel.”

Geestelijk ook?

„Dat is een interessante kwestie. Ik zou zeggen dat hij intellectueel oké is, maar niet geheel toerekeningsvatbaar. Hij heeft tijdens de coronacrisis heel lang in isolement geleefd, heel weinig mensen gesproken. Daardoor is zijn besef van de realiteit veranderd.”

Is Poetin geradicaliseerd?

„Zo zou je het kunnen zeggen. Neem zijn opmerking over Peter de Grote onlangs.”

Poetin vergeleek Peters veroveringen in het Baltische gebied met zijn oorlog in Oekraïne.

„Ja, heel gevaarlijk. Peter de Grote was de eerste keizer van het Russische Keizerrijk. Dus als je daaraan refereert, ga je echt een stap verder dan wanneer je spreekt over het gevaar van de ‘fascisten’ in Oekraïne. We hebben het over zuiver imperialisme.”

De Russische inval werd ingegeven door het grootste inlichtingendebacle sinds 2003, toen de Amerikaanse diensten ten onrechte beweerden dat Irak over ‘massavernietigingswapens’ beschikte. Gaat dat geen gevolgen hebben voor de positie van de machtige FSB?

„Het zou niet correct zijn om de Russische geheime diensten te vergelijken met die van democratische landen. De diensten in het Westen zijn bedoeld om de regering te informeren. In de Sovjet-Unie en in Rusland zijn de diensten opgericht voor iets anders: ze moeten het politieke regime beschermen. Als er in de VS fouten worden gemaakt, zoals rond Irak of zoals vorig jaar in Afghanistan, dan leidt dat tot een interne crisis, tot felle discussies. In Rusland gebeurt dat niet, omdat Poetin helemaal niet vindt dat er iets grondig is misgelopen. De politieke stabiliteit in Rusland is immers niet in gevaar.”

Maar Poetins invasie is toch een grote mislukking?

„Dat zou ik niet zo willen zeggen. Ja, de eerste fase was een ramp voor hem. Maar de prognoses over een Oekraïense overwinning en een snel einde aan de oorlog zijn te optimistisch gebleken. Bovendien heeft zich een zeer negatieve mutatie in het Russische maatschappelijke klimaat voorgedaan. En daarmee doel ik niet alleen op het feit dat een deel van de bevolking de oorlog steunt. Dat is maar een deel van het probleem. Mensen zijn gewend geraakt aan de oorlog, ook binnen de diensten en de strijdkrachten. Men vindt nu dat deze oorlog onvermijdelijk is en dat men misschien nog jaren met dit conflict zal moeten leven. Niemand stelt zich de vraag waarom het überhaupt nodig was om deze oorlog te beginnen. Dat is een gepasseerd station. Velen in het veiligheidsapparaat en in het leger beschouwen Oekraïne niet als een soevereine staat, maar als een deel van Rusland dat zich heeft afgescheiden. Voor hen is dit conflict een burgeroorlog. Daarom zijn de gevechten zo meedogenloos en nietsontziend.”

Poetin duldt geen enkele vorm van inspraak, maar hij voert wel de volkswil uit.

„Volgens mij hebben wij allemaal de rol van geld en corruptie binnen het systeem enorm overschat. We dachten: als de elite financieel afhankelijk is van het Westen, dan zullen ze wel geglobaliseerd zijn en geen trek hebben in oorlog. We hebben onvoldoende onderkend dat de zucht naar isolatie en conflict uiteindelijk sterker was. We hebben onderschat hoe groot de erfenis van de Sovjet-Unie eigenlijk is: niet alleen ideologisch, maar vooral ook op cultureel gebied. Mensen die twintig jaar jonger zijn dan ik kennen alle Sovjetfilms uit hun hoofd. De inlichtingenofficieren die ik spreek zien alles nog altijd in het licht van de grote confrontatie met het Westen.”

Is er volgens u inmiddels sprake van een fascistisch regime in Rusland?

„Ik denk dat we kunnen spreken over een gemilitariseerd en agressief regime dat sterk doet denken aan de jaren dertig. Een regime dat is gebaseerd op de idee van de eigen exclusiviteit. Voor velen is de isolatie helemaal niet zo’n groot probleem: we waren immers altijd anders, denken ze, men heeft ons nooit echt geaccepteerd in Europa.”

Voorlopig hoeven we dus geen volksopstand te verwachten in Rusland.

„Ik wil niet zeggen dat er niets zal veranderen. Veel factoren kunnen we nu nog niet goed wegen. Door maatregelen van onder meer de Centrale Bank is de economische crisis die Rusland wacht door de westerse sancties met enkele maanden uitgesteld. In grote steden als Moskou merk je nog weinig van de oorlog: geen grote borden met de letter ‘Z’, geen begrafenissen van gesneuvelde soldaten. We beginnen nu te zien dat mensen hun baan verliezen. Maar dat kan tegelijkertijd ook een tegengesteld effect hebben: dat mensen boos worden op het Westen.”

Wat is het perspectief op langere termijn?

„Het is altijd gevaarlijk om historische parallellen te trekken, maar ik moet soms denken aan de oorlog tussen Irak en Iran (1980-1988). Na de invasie van Irak liep de oorlog vast in een conflict dat deed denken aan de Eerste en Tweede Wereldoorlog: loopgraven, tanks… alles wat het Russische leger nu doet. Die oorlog duurde bijna tien jaar. Op een gegeven moment schonk niemand er meer aandacht aan.”