Theater over toeslagenaffaire: ‘Verwoesting door een niet-functionerend systeem kan iedereen overkomen’

„Hoe noem je het als alles van je afgenomen wordt? Belasting? Belast?” Moeder Zafirah takelt in Vecht langzaam af. Het toneelstuk volgt het leven van een moeder met twee kinderen – gespeeld door actrice Nadia Amin – dat door de toeslagenaffaire verwoest wordt. Vecht, onder regie van Zephyr Brüggen, werd vorige maand genomineerd voor de BNG Bank Theaterprijs, een stimuleringsprijs voor jong theatertalent.

Maxine Palit de Jongh (29) schreef de theatermonoloog die een half jaar geleden in première ging. Het is haar eerste toneeltekst sinds ze in 2020 afstudeerde in Writing for Performance aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Ze moest er even over nadenken toen productiehuis Likeminds haar vroeg een stuk te schrijven over de toeslagenaffaire, vertelt ze in een café in Utrecht.

Waarom?

„Het is een belangrijk thema, omdat het institutioneel racisme in Nederland blootlegt en iets zegt over een niet-functionerend systeem. Ik vroeg me ook af of ik de juiste persoon was om het te maken. Ik ben van mening dat je jezelf die vraag als maker altijd moet stellen. De gedupeerden hoeven hun trauma niet zelf tot kunst te verheffen.

„De toeslagenaffaire is een belangrijke gebeurtenis voor de geschiedenis en de toekomst van Nederland.” Tijdens de affaire werden duizenden ouders onterecht door de Belastingdienst als fraudeur bestempeld en moesten ze hoge boetes betalen. Hierdoor kwamen veel ouders in grote geldproblemen. Van de gedupeerden had meer dan de helft een migratie-achtergrond.

„Dus toen dacht ik: oké, dan is dat het perspectief van waaruit ik het ga vertellen. De stemmen die lang genegeerd zijn, wil ik luider laten klinken. Daarom is het stuk in de vorm van een monoloog van een vrouw van kleur, die zijn er nog niet genoeg.”

Maxine Palit de Jongh. Foto Wouter le Duc

Hoe heb je je voorbereid op het schrijven van dit stuk?

„Ik heb veel bestaand materiaal bekeken en merkte al gauw dat hoe meer bronnen ik tot me nam, hoe meer ik wist dat het feitelijke verhaal niet was wat ik wilde vertellen. Ik wil een ongrijpbare ervaring vertalen naar een menselijk verhaal, zodat het publiek zich kan inleven in de eenzaamheid van Zafirah. Daarvoor ben ik dicht op de huid gaan zitten van één moeder. Zij staat symbool voor alle ouders die de hele tocht hebben gemaakt vanaf de eerste envelop op de mat tot alles wat je wordt afgenomen.”

Heb je ook gesproken met ouders die slachtoffer werden van de affaire?

„Ik heb tijdens het schrijven maar één keer een moeder gesproken. Dat heb ik expres gedaan; voor het vertellen van dit verhaal zag ik geen meerwaarde in het spreken met meerdere slachtoffers. Ik vind het moeilijk om mensen te vragen: goh, vertel jij eens waar het pijn doet en dan ga ik daar kunst van maken. Er is genoeg materiaal om fictie uit te maken.

„De wereld in Vecht is onze wereld, maar een andere versie daarvan. Het is fictie, maar het is gebaseerd op de verwoesting van echte mensenlevens en op mijn eigen verbeelding. Zoals in een van de laatste scènes van het stuk, wanneer Zafirah in een soort dierlijk wezen verandert dat haar kinderen wil beschermen. Juist in die magisch-realistische stroming kun je een politiek verhaal vertolken.”

Je wist niet of je de juiste persoon was om dit stuk te maken. Waarom heb je het toch gedaan?

„Ik denk dat ik, los van mijn persoonlijkheid, sowieso goed nadenk over wat ik wil zeggen als schrijver, omdat ik niet zo gewend ben om vanzelfsprekend een podium te krijgen. Je ziet nu dat er meer aandacht is voor stemmen van kleur, maar ik en veel mensen met mij moeten daar nog wel altijd erg hun best voor doen. Dan wil je ook het juiste verhaal vertellen.

„Ik had de wens om te laten zien dat verwoesting door een niet-functionerend systeem in principe iedereen zou kunnen overkomen. Maar dat het schrijnend is dat mensen met een dubbele nationaliteit of niet-witte achternaam daar eerder risico op lopen of slachtoffer van zijn. Ik heb deze voorstelling ook juist geschreven voor de mensen die het hebben meegemaakt, maar voor wie dat niet heeft: je voor kunnen stellen wat het is om alles kwijt te raken, vind ik een belangrijke oefening in begrip te hebben voor de ander.”