Steeds weer kiest de FIFA de kant van Qatar

Het had een feestelijke bijeenkomst moeten zijn, het FIFA-congres eind maart in Doha, de hoofdstad van Qatar. Het was vlak voor de loting voor het WK. Een perfect moment voor de mondiale voetbalbond om alle hoogwaardigheidsbekleders weer eens samen te brengen. FIFA-voorzitter Gianni Infantino, niet wars van enige grootspraak, riep wereldleiders op om oorlogen en conflicten op te lossen en zei dat voetbal een belangrijke rol kan spelen om mensen bij elkaar te brengen. Er werden veel complimenten uitgedeeld, er werd een hoop gelachen.

Hoe anders werd het toen Lise Klaveness het podium beklom. Zij is oud-voetbalster en voorzitter van de Noorse voetbalbond. Terwijl de top van de WK-organisatie in Qatar in de zaal zat, begon zij over doden en gewonden die vielen tijdens de bouw van stadions en andere WK-faciliteiten. „Er moet worden gezorgd voor families van degenen die zijn overleden”, zei ze, waarna ze concreet voorstelde om een compensatiefonds in te richten. En ze riep Infantino op om meer te doen voor de getroffen arbeiders: „Onze leiders moeten werkelijk stappen zetten om een verschil te maken.”

Ze werd zwaar bekritiseerd. De volgende spreker, de voorzitter van de Hondurese voetbalbond, zei dat het „niet de juiste plek en het juiste moment” was voor zulke kritiek. En de baas van de WK-organisatie in Qatar, Hassan Al-Thawadi, vond dat Klaveness zichzelf moest „onderwijzen” over de vorderingen die Qatar had gemaakt bij het verbeteren van de werkomstandigheden voor migrantenarbeiders. Er was „twaalf jaar onafgebroken gewerkt”, zodat het WK een „menselijke, economische en ecologische erfenis” zou nalaten, zei hij.

Het was precies wat ook de FIFA tijdens het congres zou uitdragen. In een video die er werd vertoond, werden de verdiensten van Qatar groots gepresenteerd. „Het werk van Qatar in de afgelopen jaren is ongelofelijk geweest”, zei Infantino in de film. Hij sprak over „seismische veranderingen” waardoor „honderdduizenden arbeiders” beter beschermd werden. FIFA’s secretaris-generaal Fatma Samoura sprak over betere accommodaties en veiligheidscontroles op bouwplaatsen. En Hassan Al-Thawadi zei dat de „erfenis” van het toernooi eigenlijk al vóór het WK was geslaagd: „De hervormingen zijn al geweest.”

Het was typisch, zoals het daar ging in Doha. Zo gaat het al sinds de toewijzing van het WK aan Qatar in 2010 door de FIFA – die volgens de Amerikaanse justitie gepaard ging met omkoping.

Een klein aantal landen en voetbalbonden, waaronder Nederland, is sindsdien continu kritisch op de mensenrechtensituatie in Qatar. De FIFA kiest consequent de kant van Qatar. Alle maatregelen die Qatar neemt, worden bejubeld. Maar weigert Qatar bijvoorbeeld om onderzoek te doen naar de doodsoorzaak van migrantenarbeiders, dan blijft de FIFA stil.

Lees ook: dit onderzoeksverhaal over Qatar, waarvoor NRC meer dan vijftig mensen sprak over de stadions waar Oranje de groepswedstrijden van het WK speelt. Over levens die zijn verwoest en hoe Qatar wegkijkt

Twaalf jaar discussie

Deze vrijdag maakt Louis van Gaal zijn selectie bekend voor het WK. De bondscoach zei eerder al het „belachelijk” te vinden dat het WK in Qatar wordt gehouden. Dat de FIFA steeds zegt het land te willen ‘ontwikkelen’, vindt Van Gaal „bullshit.” Hij heeft sowieso weinig met de wereldvoetbalbond. „Ik heb me altijd afgezet tegen dit soort organisaties.”

Bij de KNVB is het besluit genomen om de politieke kwesties over te laten aan het bestuur, met name secretaris-generaal Gijs de Jong. Hij reisde een aantal keer naar Qatar – ook om met arbeiders te praten – en is een samenwerking aangegaan met negen andere West-Europese voetbalbonden (België, Denemarken, Engeland, Duitsland, Noorwegen, Portugal, Zweden, Zwitserland, Wales) om zo kritischer te kunnen zijn op Qatar als gastland. Dit is de UEFA-werkgroep voor arbeids- en mensenrechten.

Toch blijkt keer op keer blijkt dat de wereldvisie van deze ‘kritische landen’ botst met die van Qatar, het overgrote deel van de ruim tweehonderd FIFA-leden én het FIFA-bestuur. Het duidelijkste is dat als het gaat om het aantal doden dat is gevallen om het WK mogelijk te maken. Qatar houdt vol dat het gaat om drie mensen. Infantino herhaalt dat ook steeds, onder andere tijdens een toespraak voor het Europees Parlement.

Hij kiest er daar bewust voor om veel informatie achter te houden. De drie doden zijn alleen mensen die stierven tijdens een ongeluk op de bouwplaats van een stadion. Volgens ooggetuigen zijn dat er meer. Er is ook officieel meer bekend waarover Infantino zwijgt. Zo heeft de WK-organisatie in Qatar zélf gedocumenteerd dat er ook stadionarbeiders overleden in hun slaap, door bijvoorbeeld een hartaanval. Het gaat om minimaal 33 mensen.

De kans is heel groot dat de werkomstandigheden, zoals de vele uren werken in extreme hitte, hebben bijgedragen aan hun dood. Het gaat namelijk meestal om jonge mensen die bij aankomst in Qatar nog kerngezond waren. In Qatar zijn er sinds de toewijzing van het WK in 2010 zelfs 17.000 migrantenarbeiders omgekomen. Van die mensen is alleen niet duidelijk of ze werkzaamheden voor het WK uitvoerden – bovendien is 90 procent van de bevolking in Qatar migrant.

Er is maar één manier om meer duidelijkheid te krijgen over het werkelijke aantal WK-doden. Dat is onderzoek doen naar doodsoorzaken van mensen. Maar dat weigert Qatar categorisch. En hoezeer kritische voetbalbonden en mensenrechtenorganisaties de FIFA ook oproepen om Qatar te bewegen tot zulk onderzoek: de FIFA doet het niet. Dus Infantino – die een jaar voor het WK in Qatar is gaan wonen – geeft niet alleen bewust te weinig informatie, hij doet ook niets om meer duidelijkheid te krijgen.

De FIFA richt zich liever op de succesverhalen. Dat er een minimumloon is ingevoerd in Qatar (van ongeveer 230 euro per maand), waarvan volgens de onafhankelijke International Labour Organisation 280.000 mensen hebben geprofiteerd. Dat er hitteprotocollen zijn waardoor werken op de warmste momenten van het jaar niet meer is toegestaan. Dat werknemers meer vrijheden hebben gekregen ten opzichte van hun werkgever, en meer mogelijkheden om klachten in te dienen. En dat verhalen over (waarschijnlijke) corruptie bij toewijzing van het WK aan Qatar verleden tijd zullen zijn, nu de toewijzingsprocedure voor een WK transparanter is gemaakt en alle aangesloten landen mogen stemmen.

Luister naar de zesdelige podcastserie van NRC: De coup van Qatar Wat gaat er schuil achter de machtsgreep van de Golfstaten in het voetbal? En wie dragen de consequenties?

Dat ook een aantal critici die vorderingen lovend ontvangen, wordt door de FIFA graag herhaald, waarbij door de bond steeds niet wordt gezegd hoeveel misstanden er nog altijd zijn. Wie spreekt met arbeiders die nog in Qatar werken, hoort al snel verhalen over onbetaalde lonen en vieze accommodaties. Honderden bedrijven negeren bovendien het hitteprotocol. Maar op vragen van journalisten over dat soort zaken reageert de FIFA niet. Ook toen persbureau Reuters onlangs ontdekte dat duizenden migrantenarbeiders door Qatar vlak voor het WK uit hun huizen werden gezet, vermoedelijk zodat bezoekende fans hen niet kunnen zien of ontmoeten, weigerde de FIFA een reactie.

440 miljoen euro

Dat de FIFA nog steeds volhoudt dat er drie slachtoffers vielen bij de bouw van WK-stadions, maakt de discussie over een mogelijk compensatiefonds ook bijna onmogelijk. Amnesty International stelde ooit voor om een fonds van circa 440 miljoen euro in te stellen (gelijk aan het prijzengeld dat FIFA uitdeelt) en dat idee werd overgenomen door de tien kritische voetbalbonden, waaronder Nederland. Voor dit pleidooi ijveren ze nog steeds bij de FIFA.

En hoewel de FIFA heeft gezegd dat het „openstaat” voor het idee, blijkt steeds weer dat wat die bond zegt niet daadwerkelijk gebeurt. Zo had de FIFA tot maart vorig jaar een mensenrechtencommissie (Human Rights Advisory Board) die pleitte voor compensatie van WK-slachtoffers, maar die werd ontbonden en nooit vervangen. Ook vroeg de FIFA in 2016 al advies aan Harvard-hoogleraar John Ruggie over mensenrechtenkwesties. Hij was duidelijk: doe er alles aan om schendingen te voorkomen en compenseer waar nodig, óók als misstanden niet direct door de FIFA zijn begaan. Een compensatiefonds past in dat idee, maar hoewel de FIFA zich op papier aan Ruggie’s ideeën committeerde, blijkt daar in dit geval weinig van.

De KNVB en andere bonden, sponsoren en mensenrechtenorganisaties stuiten steeds weer op een muur. Twee brieven die vorige week werden verstuurd zijn daarvan de stille getuige. In de eerste weigerde de FIFA (opnieuw) in te gaan op de steeds dringender verzoeken om het compensatiefonds. En de tweede brief? Die kregen alle deelnemende landen en werd wereldnieuws. Want daarin roepen FIFA-voorzitter Infantino en secretaris-generaal Samoura WK-landen op om zich op voetbal te gaan richten. „Voetbal [moet] niet worden meegesleept in ideologische en politieke gevechten”, schrijven ze.

Het waren mildere woorden dan die van de Qatarese minister van arbeid, Ali bin Samikh Al Marri. Die vindt de roep om een compensatiefonds „een publiciteitsstunt”, zei hij tegen persbureau AFP. Arbeiders die geen loon krijgen, worden volgens hem vaak al gecompenseerd (dat klopt in sommige gevallen, maar dat zijn geen overleden of gewonde arbeiders). Én hij vindt kritiek op het WK in Qatar discriminerend: „Ze willen niet dat een klein, Arabisch en islamitisch land het WK organiseert. Ze weten welke hervormingen we hebben doorgevoerd, maar ze erkennen dat niet omdat ze racistische denkbeelden hebben.”

Ondanks het verschil in woordkeuze was de boodschap van Qatar en de FIFA hetzelfde, zoals altijd: er is genoeg gedaan, laat het WK nu een voetbalfeestje worden.