Schilder Nicole Eisenman is een virtuoze chroniqueur van onze tijd

Kijk Hamlet staan. Een zwaard in haar ene, een schedel in haar andere hand. Haar ovaalvormige gezicht is gelig bleek en omlijst door een donker, glanzend watergolfkapsel. Haar hemd met legging kent vele tinten, waaronder het vals paars, het metallic groen, een toefje geel en veel grijs-zwart. Schel kaatst het licht van onder een deur tegen haar knieholten: een schril contrast met de achtergrond die bestaat uit zwarte vegen olieverf, zo breed als een boekenplank, met hier en daar wat wit en grijs.

De in het Franse Verdun geboren, maar in New York wonende Nicole Eisenman (1965) is een kunstenaar die zich wil laten aanspreken als hen/hun. Geen man, geen vrouw, geen binaire tegenstellingen. Waarom zou je? Een prachtig voorbeeld – noem het een statement – is de monumentale Hamlet-interpretatie uit 2007 waarmee de overzichtstentoonstelling Nicole Eisenman & de Modernen in het Haagse Kunstmuseum opent. Eisenman schilderde deze Hamlet als een vrouw, of in ieder geval als iets dat zweeft tussen man en vrouw in. In al haar androgyne raadselachtigheid is zij het vertrekpunt van een tocht door de zalen die je als bezoeker niet één, niet twee keer, maar eigenlijk wel de hele dag wilt maken.

Steeds keer je terug naar de tientallen, soms uit meerdere delen bestaande, schilderijen en werken op papier, die Eisenman de erenaam van een van de beste schilders van de afgelopen kwart eeuw heeft opgeleverd. Voor veel kunstenaars zal zo’n epitheton verstikkend zijn – Eisenman laat zich er niet door op de kast jagen, blijkt in Den Haag.

De stijl is eclectisch en verandert soms meesterlijk binnen één schilderij. Uit het werk spreekt een soepelheid, gevoeligheid en overtuigingskracht, die qua thematiek meandert langs luieren met vrienden aan het strand (een magnifieke serie), zelfbeschikkingsrecht voor lesbische vrouwen en onverbloemde erotiek.

Maar ook schrillere onderwerpen komen aan bod. De huizenhoge, blauwe golf die een onbekommerd voortstappende vrouw in badpak dreigt te verzwelgen (in Finding Pink uit 2005), zegt zowel iets over kleurgevoel als over kwetsbaarheid en naderende catastrofe. De huilende gezichten die Eisenman in 2008 steeds weer op papier schildert en waarop het verdriet de gelaatstrekken letterlijk doet wegstromen met de verf, onthullen een gevoeligheid voor het leed van anderen. En dan zijn er nog de als allegorieën op te vatten schilderijen die zich afspelen boven aan ravijnen (met de gebruikelijke afloop beneden), en rondom nachtelijke kampvuren waar geen marshmellows worden geroosterd maar schedels opgegraven. Die grote taferelen stralen de eenzaamheid uit die juist de kop opsteekt in nabijheid van velen.

Grootstedelijke eenzaamheid

Ook in portretten legt Eisenman, als een kroniekschrijver van onze tijd, onbarmhartig maar soms ook geestig de grootstedelijke eenzaamheid en verveling bloot. Een cartoonesk Nachtelijk zelfportret uit 2015 – een aquarel waarop de met grafiet bekraste handen van de kunstenaar in bed een boek van de beroemde psychoanalytica Anna (dochter van) Freud vasthouden, is voor velerlei uitleg vatbaar. Dat komt door het absurd uitvergrote hoofd van de kunstenaar, waar de armen totaal uit het lood, als rudimentaire puzzelstukjes aan schoudertjes hangen. Dat komt door het boek van de in kindertrauma’s gespecialiseerde Anna Freud. En het komt door die iPhone die zo terloops op het nachtkastje aan de oplader ligt. De wereld is binnen handbereik maar houdt zich stom en stil.

Mooi aan deze tentoonstelling is dat de kunstenaar niet voor een solo-overzicht pur sang heeft gekozen. In plaats daarvan zijn de collecties van drie internationale musea – het Kunsthaus Aarhus in Zürich, de Kunsthalle in Bielefeld en het Kunstmuseum zelf – doorgevlooid op verwantschappen of echo’s daarvan. De Van Gogh Foundation in Arles heeft meegeholpen met de organisatie. Zo wordt in Den Haag wonderlijk genoeg duidelijk dat het verleden zich door het heden kan laten inspireren, en – minder wonderlijk – het heden door het verleden. In handen van Eisenman krijgen klassiek modernen als Max Beckmann, Käthe Kollwitz, Edvard Munch en ook minder bekende meesters als Alice Bailly en Max von Moos een nieuwe urgentie. Ze worden levend en fris, alsof ze tegen je spreken.

Biertuin

Zo krijgt het atypisch gekleurde, expressionistische portret van een Russische vrouw door Alexej von Jawlensky uit 1911 zijn tegenhanger in de tronies die Eisenman in 2009 op virtuoos veel verschillende manieren schildert in de Biertuin met Ash/AK. Zo verandert een vroeg kubistisch theepartijtje, gemaakt door de Zwitserse Alice Bailly (1872-1938), in een tinkelend vertoon van kleur en vorm. Als je voor dit schilderij staat, doet het er eigenlijk niet toe wat Bailly aan herkenbaars heeft proberen te verdoezelen. Je begrijpt dat Eisenman dit schilderij heeft gefileerd: waarom die kleur hier? Waarom die geometrische vormen zo? Hoe heeft Bailly het beeld verknipt en toch in balans gehouden? En niet in de laatste plaats: hoe verbeeldt Bailly het geluid van een theeservies?

Als Eisenman zelf een Biertuin etst (2012-2017), ontdek je dat je via de onderkant van een glazen bierpul naar een bijna abstracte brei van dronken aanwezigen kijkt, maar wat vooral opvalt: je hoort ze.

Achtergrond speelt in het werk van Eisenman een speciale rol. Het is de rol van diepte of hoogte die je wilt doorgronden, van uitzinnigheid die niet gepeild kan worden, en van narigheid die zich in de marge afspeelt. Ook in de Hamlet uit 2007 is achtergrond belangrijk. Ze is zwart en ze is woest geschilderd. Ze is abstract en dat heel veel en groot. En ja, er gebeurt iets in dit wervelende zwart. Het is alsof de kunstenaar wil zeggen dat dit de plek is waar het kwaad dat Hamlet tormenteert, ontstaat en kan woekeren. Met dat zwart is alles mogelijk, laat Eisenman zien. In alle schilderijen. Kijk maar.

Bekijk een overzicht van onze recensies over beeldende kunst