De gezondheidsschade voor omwonenden van staalfabriek Tata Steel is erger dan eerder aangenomen. Onderzoek belichtte voorheen lang niet alle schadelijke uitstoot bij de staalproductie, waardoor de effecten op onder meer vroeggeboorte, niet-fatale hartaanvallen en diabetes type 2 buiten zicht bleven.
Dat zijn de eerste bevindingen van de Expertgroep Gezondheid IJmond, die tot taak heeft te onderzoeken hoe de gezondheidsschade van Tata Steel te minimaliseren is. „Wat we nu weten, is nog maar het topje van de ijsberg”, zegt voorzitter Marcel Levi, tevens hoogleraar geneeskunde aan het Amsterdam UMC.
Wat de exacte gezondheidsschade voor inwoners van de IJmond (gemeenten Velsen, Beverwijk en Heemskerk) is, heeft de expertgroep tot dusver niet kunnen vaststellen. Cijfers van Tata Steel ontbreken. Het woensdag gepubliceerde rapport Gezondheid Geborgd: „TSN [Tata Steel Nederland] is tot op heden enigszins terughoudend met het verstrekken van deze gegevens, ook aan de expertgroep.” Deze woensdag biedt de groep haar rapport aan staatssecretaris Vivianne Heijen (Infrastructuur en Waterstaat, CDA) aan. Donderdag debatteert de Tweede Kamer erover.
Uit jarenlang onderzoek bleek de gezondheid van mensen in de omgeving IJmond al slechter dan in de rest van Nederland. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) rapporteerde vorig jaar dat de levensverwachting in die regio 2,5 maand korter is en dat bewoners meer kans hebben op onder meer longkanker en astma. Die gevolgen zijn direct te linken aan Tata Steel. Ook dat rapport onderschat de situatie, concludeert de expertgroep met tien deskundigen in onder meer geneeskunde, gezondheidsrecht en communicatie.
Verduurzamingsplan
Dat de fabriek moet vergroenen, is al langer duidelijk. Na het RIVM-rapport kwam een ambitieus verduurzamingsplan: Tata Steel stopt met gebruik van steenkool en gaat staal maken met aardgas en later waterstof. Dat is beter voor het milieu en de gezondheid van omwonenden.
Uitvoering van die plannen kost minstens 2 miljard euro, en het bedrijf wil dat de overheid daar aan bijdraagt. Dat is in principe een zaak voor het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Ook het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is betrokken. Als mogelijke geldschieter zijn de ministeries in staat eisen te stellen aan de plannen van Tata – daar spelen de aanbevelingen van de expertgroep weer een rol in.
Tata Steel nam de afgelopen jaren diverse maatregelen om de schadelijke uitstoot te beperken. Een taak van de deskundigen is in te schatten wat de gezondheidswinst is van die maatregelen. Dat lukt niet zonder absolute cijfers, zegt Levi. „Tata rapporteert vaak in percentages: een bepaalde maatregel maakt de uitstoot van een schadelijke stof 40 procent minder, bijvoorbeeld. Maar 40 procent van wat? Zolang je dat niet weet, kun je geen uitspraken doen over gezondheid.”
De cijfers zijn er wel, „maar we moeten eraan sleuren”, zegt Levi. „We krijgen bijvoorbeeld te horen dat ze op de website staan, maar daar zijn ze goed verstopt. Of dat de juristen er nog naar moeten kijken, of dat ze moeilijk te interpreteren zijn. Laat ons dat zelf maar beoordelen, denk ik dan.”
Lees ook Bewezen schadelijk, maar ingrijpen bij Tata Steel blijft lastig
Een deel van de benodigde documenten is inmiddels binnen, maar nog niet genoeg om de volledige gezondheidsschade te bepalen. NRC sprak Levi over de eerste bevindingen van de expertgroep.
Kan staalproductie op deze schaal blijven bestaan mét garanties voor de gezondheid van IJmond-bewoners?
„Ja. Mits de juiste maatregelen genomen worden. We hebben met iedereen gepraat, voor- en tegenstanders, en niemand zegt: die fabriek moet dicht. Zelfs niet de meest fanatieke omwonenden. Iedereen zegt wel: die fabriek moet een stuk schoner. De economische waarde van Tata Steel is groot, het brengt werkgelegenheid en welvaart naar de regio. Dat heeft ook positieve effecten op de gezondheid. Alleen: te lang is dat als wisselgeld gebruikt voor de negatieve effecten op gezondheid. Het zou en-en moeten zijn, een fabriek die welvaart geeft én mensen niet ziek maakt. Ik geloof dat zo’n win-winscenario mogelijk is.”
Is er ondanks die ontbrekende gegevens wel een beeld te geven van wat daarvoor nodig is?
„De gevolgen van de fabriek voor de gezondheid van omwonenden zijn lang genegeerd, niet alleen door Tata, ook door overheidsinstanties. We hebben burgers gesproken die de deur platliepen met hun zorgen, en telkens tevergeefs. De laatste jaren is er meer aandacht voor, maar er is nog geen totaalbeeld. Het RIVM-rapport richt zich bijvoorbeeld slechts op enkele stoffen en alleen op de gezondheidseffecten van individuele factoren. Dat is niet gek, het doel van dat rapport was een directe link leggen tussen de activiteiten van Tata Steel en gezondheidsschade. Dat is gelukt. Maar de stapeling van schadelijke activiteiten kan ertoe leiden dat het totale gezondheidsrisico hoger is. Een van de belangrijkste opgaven is dat totaalbeeld in kaart te brengen.
„Daarnaast moet gezondheid een van de uitgangspunten van de plannen worden, naast duurzaamheid. Voor de nieuwe plannen moet Tata Steel vergunningen aanvragen; onderdeel daarvan is een Milieu Effect Rapportage. Wij pleiten ervoor óók een Gezondheid Effect Rapportage op te stellen. Daarnaast moeten de normen voor luchtkwaliteit worden aangescherpt: de huidige milieunormen schieten tekort om de gezondheid van mensen te beschermen. Wij kunnen daar als expertgroep aan bijdragen.”
In het rapport noemen de deskundigen concrete maatregelen. Zo is Tata Steel van plan tussen 2025 en 2030 nieuwe, groenere installaties te bouwen. In die periode draaien de oude installaties door. Dat betekent in die jaren alleen maar méér belasting voor natuur en gezondheid. Versnel dat proces, zegt de groep, bijvoorbeeld door eerder – eventueel deels – oude installaties te sluiten. Of door de bouw van de nieuwe installaties al voor te bereiden vóórdat het vergunningsproces is afgerond.
Dat is een behoorlijk financieel risico voor een bedrijf.
„Dat vergunningentraject duurt twee jaar. Het is toch triest dat mensen daardoor twee jaar langer in extra vervuiling leven?
„Wat ik zelf wel een leuk idee vind: de overheid kan een soort garantie bieden door te zeggen dat Tata Steel vast met de voorbereidingen kan beginnen omdat het met de vergunningen wel goedkomt – en zo niet, dat de overheid risicodrager is.”
Het is tijd voor daadkracht en initiatief vanuit zowel overheid als Tata zelf, vindt Levi. Niet alleen door de schade die de fabriek nu toebrengt, maar ook vanwege schade uit het verleden – toen de fabriek nog vele malen vervuilender was. Hij vindt het eigenlijk „weird” dat dat geen onderdeel van de discussie is.
In het rapport benoemen jullie ook blootstelling uit het verleden, aan lood bijvoorbeeld. Tegenwoordig daalt nog ‘maar’ een paar honderd kilo lood per jaar neer op de IJmond, waar dat ooit 60.000 kilo was. Waarom is dat nog relevant in de huidige discussie?
„Lood is hartstikke schadelijk voor de ontwikkeling van de hersenen van kinderen. Er is al een ingrijpende reductie geweest van de looduitstoot, en die uit het verleden kan niet ongedaan worden gemaakt. Maar het is wel een erfenis waar we nog steeds mee te maken hebben: veel ziekten nu komen door blootstelling twintig, dertig jaar geleden. De bedoeling is de gestapelde gezondheidsschade te minimaliseren. Er is meer goed te maken dan de huidige uitstoot. Dat is een extra argument om het snel beter te doen.
„Toen het RIVM-rapport vorig jaar uitkwam, was overal de conclusie te horen dat mensen in deze omgeving 2,5 maand korter leven. Dat viel toch wel mee, zeiden sommigen. Maar: daar zit een enorme wereld aan leed achter door longkanker, astma, hart- en vaatziekten en nog veel meer. Het gaat om verlies van gezonde levensjaren.”
Heeft u er vertrouwen in dat jullie adviezen resulteren in een voldoende gezonde leefomgeving voor inwoners van de IJmond?
„Jawel. De reacties van gesprekspartners waren eigenlijk allemaal positief, ook van Tata Steel zelf. De grootste vraag is: is de overheid bereid te investeren? Als maar niet gewacht wordt op de kabinetsformatie. Dit kan niet nog maanden duren.”
