Ruim een miljoen ongebruikelijke financiële transacties? Witwasaanpak mag wel gerichter, vindt DNB

Ruim 1,1 miljard euro waren de grote Nederlandse banken ING, Rabobank, ABN Amro en Volksbank vorig jaar samen kwijt aan antiwitwasbeleid. En de budgetten voor dit jaar zijn alweer verhoogd. Een groot deel van dat geld gaat naar de meer dan 10.000 fte’s die bezig zijn met klantdossiers op orde brengen, screenen van ongebruikelijke transacties en natrekken van nieuwe klanten op witwasrisico’s en terrorismefinanciering.

Nadat ING en ABN Amro de afgelopen jaren schikkingen hadden getroffen – van 775 miljoen respectievelijk 480 miljoen euro – met het Openbaar Ministerie vanwege tekortschietend witwastoezicht, zat de schrik er in de bankensector flink in. Met grote programma’s moesten alle grote Nederlandse banken een flinke inhaalslag maken om dossiers van hun bestaande klanten op orde te krijgen. Recent ontdekte NRC dat ook Rabobank hier nog mee worstelt.

Het leidde de afgelopen jaren tot miljarden aan investeringen, maar ook tot klachten binnen en buiten de financiële sector. De banken namen in 2021 afscheid van 7.700 klanten vanwege risico’s op witwassen of terrorismefinanciering. In totaal meldden financiële instellingen meer dan een miljoen ongebruikelijke transacties bij meldpunt FIU (Finance Intelligence Unit), wat leidde tot een stijging in veroordelingen voor witwasmisdrijven: van 600 in 2016 naar 1.100 in 2020.

Maar hoe proportioneel zijn al die inspanningen? Intern is kritiek te horen op de belasting die dat op de banken legt. Onlinebank Bunq begon onlangs een rechtszaak tegen De Nederlandsche Bank (DNB), omdat de toezichthouder in haar ogen te veel vasthoudt aan een traditionele manier van risicocontrole, in plaats van in te zetten op bijvoorbeeld kunstmatige intelligentie.

Hoewel het volgens DNB „écht, écht nodig was” dat banken al die miljardenuitgaven deden en doen, kondigt de toezichthouder vrijdag een wijziging in aanpak aan. Als het aan de toezichthouder ligt, richten de banken zich meer op klanten met hoge risico’s, en minder op lage risico’s, vertelt directeur bankentoezicht Steven Maijoor in het tijdelijke onderkomen van DNB bij station Amsterdam-Amstel.

Ook moet het aantal meldingen aan het verzamelpunt voor verdachte transacties FIU omlaag kunnen, door niet meer alle opvallende transacties te melden, maar alleen de écht verdachte. Daarnaast moet er meer ruimte komen voor uitwisseling van klantgegevens tussen banken en voor de inzet van technologie om toezicht efficiënter te maken.

Waarom wil DNB nu een andere witwasaanpak?

„De afgelopen jaren zien we dingen wel echt veranderen. Waar we eerst financiële instellingen moesten overtuigen van het belang van hun rol als financiële poortwachter, is dat nu niet meer nodig. De banken hebben veel geïnvesteerd om achterstanden in te halen. Daarmee neemt ook voor ons als toezichthouder de kennis toe over hoe je witwassen zo goed mogelijk kunt aanpakken.

„Maar ik zal eerlijk zijn: we weten ook dat er vragen worden gesteld over de effectiviteit. Wat levert het op? Klanten ondervinden soms nadelen van deze verplichtingen. Die moeten veel formulieren invullen. Maar het kan ook zo ver gaan dat hun rekeningen worden geblokkeerd of geweigerd. Nu de banken op weg zijn, is dit een logisch moment om na te denken over hoe je de witwasaanpak gerichter kunt maken.”

DNB publiceert vrijdag een rapport van 38 kantjes met een evaluatie van het huidige beleid en vooral aanzetten tot hoe het „gerichter” moet worden, aldus Maijoor. De centrale bank is daarbij voor een deel afhankelijk van anderen, en organiseert daarom binnenkort ‘rondetafelgesprekken’. „We zien het als de start van een discussie.”

DNB is niet de eerste deelnemer aan die discussie. Banken proberen het gesprek al een tijdje te openen, en ook de Algemene Rekenkamer deed recent aanbevelingen voor effectiever antiwitwasbeleid. Voorzitter Medy van der Laan van bankenkoepel Nederlandse Vereniging van Banken stelde vorig jaar dat de banken van de toezichthouder „perfect” moeten opereren. „Dat kost heel veel geld en mankracht. Maar wij zijn inmiddels zo goed geworden dat politie, justitie en de FIU het eigenlijk niet kunnen bijbenen.”

Een van de voorstellen die DNB nu doet, staat al langer op de wensenlijst van banken: uitwisseling van data tussen banken. Maijoor: „Een bank is jaren in de weer om afscheid te nemen van een zakelijke klant als die een witwasrisico vormt. Ik denk dat het terecht is de discussie te voeren over de vraag in hoeverre een nieuwe bank de historie van die klant mag kennen. Daar speelt ook weer de afweging tussen privacy van een klant en effectief tegengaan van witwassen. Wat mag je delen van een klant? En moeten we daarvoor misschien wetgeving aanpassen? Ik vind het wenselijk die discussie te voeren.”

Om te voorkomen dat bedrijven geen rekening meer kunnen openen, pleit DNB voor een basisbankrekening voor bedrijven met beperkte mogelijkheden – zoals die al bestaat voor particulieren.

Meer dan miljoen meldingen

Als financiële instellingen ongebruikelijke transacties tegenkomen, moeten ze een melding doen bij de FIU. Dat is automatisch zo als een particulier of bedrijf een groot bedrag in contanten opneemt of als ineens een hoog bedrag wordt overgeschreven. In 2021 ging het om 1,2 miljoen meldingen, waarvan meer dan 20 procent van banken komt. Die zijn kritisch: het aantal echt verdachte transacties lag onder de 100.000. Bovendien vinden ze dat ze te weinig terughoren van de FIU over wat met de meldingen wordt gedaan.

Nederland is een van de weinige landen die in de wet heeft geregeld dat banken een melding moeten doen bij het niveau ‘ongebruikelijk’. De meeste andere landen in de EU kiezen voor ‘verdachte transacties’. DNB wil daar nu ook naartoe. „Nu zie je dat transacties standaard worden gemeld als ze boven een bepaald bedrag uitkomen. Je kunt je afvragen hoe effectief dat is. De pijplijn bij de FIU is hierdoor overvol”, zegt Majoor.

„Het kan dan beter zijn om te beginnen met signalen die van betere kwaliteit zijn, ook voor de FIU. Ook de feedback die instellingen krijgen, kan beter. Als banken meer horen over welke ongebruikelijke transacties het label verdacht verdienen, dan helpt dat hen ook weer bij het verbeteren van de meldingen.”

Misschien wel de belangrijkste ‘discussie’ die DNB wil voeren, gaat over de indeling van klanten in risicocategorieën. Nu al moeten banken dat doen: een simpele klant met een spaarrekening kan als laag risico worden ingeschat, een bedrijf dat bijvoorbeeld veel cash verwerkt is een hoog risico. Het idee daarachter is dat bankmedewerkers de klanten met een laag risicoprofiel daarna niet meer zo vaak hoeven te bekijken. In de praktijk werkt dat slecht, constateert DNB. Klanten die eigenlijk maar weinig risico’s met zich mee brengen moeten vaak toch heel veel vragen beantwoorden en formulieren invullen, uit vrees van de bank dat ze niet aan de wet voldoet en daar door de toezichthouder op aangesproken wordt.

DNB wil die ‘risicogebaseerde’ screening alsnog beter van de grond krijgen. Maijoor: „Waar we nu vooral de nadruk op willen leggen: in welke gevallen is het goed genoeg? In welke gevallen zijn de risico’s beperkt en kun je volstaan met een kleinere inzet?”

Hoe denken jullie dat de banken dat dan nu wel echt gaan doen?

„Wij zitten er als toezichthouder niet bij als de gegevens van een klant worden opgevraagd, dat blijft een verantwoordelijkheid van de banken. Wij kunnen als toezichthouder met richtlijnen wel meer duidelijkheid bieden, om invulling te geven aan de wet. Het zal van bank tot bank verschillen wat je moet doen, dat hangt ook af van wat voor soort klanten je hebt. Dat zou comfort kunnen geven: dit is gepast in deze situatie.”

Betekent dit dat banken op termijn wat kunnen afschalen, dat de antiwitwasinzet wat minder groot kan worden?

„Kijk, de uiteindelijke inzet om te voldoen aan deze verplichtingen is aan de bank. Hoe ze dat oplossen, dat is niet aan de toezichthouder. Tegelijk wordt wel een kwart van de 1,1 miljard euro die de vier banken besteden en die betrekking heeft op tegengaan van witwassen en terrorismefinanciering gebruikt voor herstel. Je hoopt, als dat herstel achter de rug is, dat het daardoor minder arbeidsintensief wordt en beter gericht kan worden op de hoge risico’s. Technologie kan daar natuurlijk ook aan bijdragen. Op die manier denk ik zeker dat de belasting voor zowel de financiële instellingen als klanten teruggebracht kan worden.”

Er is al een tijdje kritiek van de banken. DNB beweegt nu mee. Geven jullie daarmee niet toe dat je te veel van banken hebt gevraagd?

„Het heeft best lang geduurd voordat banken echt stappen vooruit hebben gezet. En dat was ook hard nodig. De aanpak was ondermaats. Dus was het goed dat we daar strak op zaten. Maar er zullen vast en zeker ook beslissingen zijn geweest waarvan je zegt: nou, had dat niet anders gekund, want natuurlijk maken ook toezichthouders fouten.

Ik denk dat de kern van wat we nu doen, is zeggen: op een aantal punten is het goed om te kijken wanneer het goed genoeg is.”