Ook toen de boerderij al op 63 stutten leunde, draaide het kabinet de gaskraan verder open

Deel 1, maart 1985

Steigerende paarden

Haar eerste klap komt in lammertijd, op het erf bij boer Nijhoff. Liefke Bos is in het voorhuis aan het voorlezen als ze de bietenwagen denkt te horen. Een volgeladen vrachtwagen die recht op de machtige boerderij met dubbele schuur afrolt. Nog voordat zij en de kinderen in de gaten hebben wat er aan de hand is, voelen ze de vloer trillen en zien ze muren heen en weer zwiepen.

Liefke Bos zoekt een nieuw leven op de kop-hals-rompboerderij in Groningen. ’s Nachts, als Richtje en Sijbrand Nijhoff en de meisjes slapen, helpt zij schapen lammeren. Ze had veearts willen worden. Na de hogere landbouwschool ging ze in Utrecht diergeneeskunde studeren. Maar die studie moet ze staken, wiskunde is het struikelblok. Ze zit er doorheen.

Betaalde banen zijn er amper. De schapen en haar Groningse geboortegrond bieden houvast. Een reepje land en de rest lucht. Middeleeuwse kerken op wierden. Boerderijen met fundamenten van kloostermoppen. In de klei bij haar ouders thuis in Krewerd vindt ze potscherven en pijpenkoppen, die inspireren tot archiefonderzoek.

Het is onrustig op stal die dag, maart 1985. Paarden staan te weven in hun box, sommige beginnen zomaar te steigeren. En precies op het moment dat gebinten en muren schudden, trappen ook de schapen om zich heen. De bodem trilt. Wat is er op het Groningse Hogeland aan de hand?

Sijbrand Nijhoff belt het KNMI. Kan de aarde trillen als gevolg van gaswinning? Als bestuurder bij het waterschap stelt hij geregeld het grondwaterpeil bij omdat de bodem daardoor daalt.

Lees ook het interview met Sijbrand en Richtje Nijhoff:Van zoveel tegenmacht kan je nooit winnen

Maar het KNMI begint over een straaljager. Die ging door de geluidsbarrière – een sonic boom heet het. Bodemtrillingen registreert het instituut nog niet. Ook de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) niet, het bedrijf dat het gas onder Groningen wegpompt. NAM-directeur Bob Jetses bezweert dezelfde maand in actualiteitenprogramma TROS Aktua dat hij „niet kan inzien hoe je een scheur in je huis kunt krijgen door gaswinning”.

Liefke Bos laat het gaan. Ze vertrouwt het gaswinningsbedrijf, ze vertrouwt de overheid. Gas brengt voorspoed, vooruitgang, veiligheid. De NAM heeft met de staat een pijpleiding dwars door de akkers van haar vader aangelegd. Boerderij ’t Noorn waar ze opgroeide kreeg een gaskachel en een geiser. Zij en broer Eltje verruilden de tobbe voor een douche.

Bekijk ook: Hoe ontstaat een Groningse beving?

Nooit had Liefke Elisabeth Bos (1956) toen kunnen denken dat ze met alles wat ze had zou strijden tegen de NAM en de machten achter het gaswinningsbedijf: aandeelhouders Shell en ExxonMobil en de Nederlandse staat. Overal zit ze hen achterna: in de rechtszaal in Assen, in Groningse raadszaaltjes, op het kantoor van de NAM, bij de Raad van State in Den Haag. Samen met haar man Jan Munneke, oud-Philips ingenieur – ze was 45 toen in de Groninger Archieven de vonk tussen hen oversloeg, in 2009 koopt hij haar familieboerderij.

Boerderij ’t Noorn raakt ontwricht in 2012, bij de zwaarste aardbeving tot nu toe in Groningen. De staat laat ons stikken, zegt Liefke Munneke-Bos als minister Henk Kamp van Economische Zaken (VVD) niet ingrijpt. De strijd neemt bezit van Liefke, zegt haar broer. Het is de tol van een halve eeuw gaswinning. Groningers zitten klem tussen gas en geld. De aardbevingen hebben hun levens overhoop gegooid.

Deel 2

De burgemeester verpest een feestje

Albert Rodenboog vraagt het meteen, bij zijn eerste collegevergadering in juni 2003 als burgemeester van Loppersum: „Wie gaat hier over de aardbevingen?” Rodenboog heeft gehoord van een schaduw die over de gaswinning hangt. Het KNMI is sinds 1986 aardschokken in Groningen gaan registreren, en heeft er inmiddels 167 geteld. Op drie kilometer diepte, precies de plek waar aardgas wordt gewonnen.

De drie wethouders en de gemeentesecretaris kijken hun nieuwe burgemeester vragend aan. Tja, wie ‘doet’ aardbevingen, lachen ze. „Vanaf nu: jij”, hoort Rodenboog een van de mannen zeggen.

Dat najaar trekt Albert Rodenboog door het Hogeland in Noordoost-Groningen. Een handjevol dorpelingen bovenop het gasveld in Garrelsweer en Overschild is wakker geschrokken van een klap. Twee weken later rommelt de bodem weer. De bewoners zijn er niet gerust op. Wat gebeurt er onder de grond en waar kunnen ze eventuele schade verhalen?

Bekijk ook: Waarom kun je een aardbeving in Groningen niet vergelijken met een beving in Italië?

De burgemeester huurt een zaal in dorpscentrum Vita Nova in Middelstum en nodigt de NAM, het KNMI en het waterschap uit. Dat doet hij een jaar later weer, nu met toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) en wetenschappers van de Technische Universiteit Delft. Onderzoekers hebben vastgesteld dat gaswinning kan leiden tot aardbevingen. Maar een direct verband met schade aan huizen ontbreekt, zegt gaswinningsbedrijf NAM.

Het zijn de ontwijkende antwoorden die bezorgde dorpsbewoners al tien jaar horen. De gaswinner wil alleen schade vergoeden als gaswinning de enig aanwijsbare oorzaak is. Een dorpsbewoner vraagt naar de dubbelrol van de Nederlandse staat. Die vult de schatkist dolgraag met gasbaten, botst dat niet met de plicht om Groningers te beschermen?

Een NAM-jurist wuift die zorgen weg. Hij kan zich moeilijk voorstellen, notuleert een gemeenteambtenaar, dat „de staat juist vanwege haar grote directe financiële betrokkenheid, en vanwege haar betrokkenheid bij de Rampenbestrijding in het algemeen, bij een beving met grote gevolgen Groningen in de kou zou laten staan”.

Vijftig jaar gas

Als in 2009 vijftig jaar gas wordt gewonnen in Groningen, begint burgemeester Rodenboog zijn nieuwjaarstoespraak over aardbevingen. De opbrengsten uit het Groningse gasveld zullen Nederland door de kredietcrisis helpen, verwacht hij. Dan is het „zuur”, zegt hij in Vita Nova, dat zijn inwoners daar „aardtrillingen en schade en onrust” voor terugkrijgen.

De toespraak valt niet goed bij de NAM. De burgemeester moet in de directeurskamer in Assen tekst en uitleg komen geven. De directeur wenst niet dat Albert Rodenboog het jubileum verstiert. Tegelijkertijd wil de gaswinner ook een goede buur zijn. De burgemeester krijgt van directeur Roelf Venhuizen een sponsorcentje. Kunnen de dorpen iets feestelijks organiseren.

Sponsoren smoort kritiek, merken ze bij de NAM. Rodenboog staat alleen die jaren. Voor andere burgemeesters, de provinciebestuurders, politici ver weg in Den Haag bestaan geen aardbevingsproblemen.

deel 3, januari 2015

De Boshal, januari 2013

Bart van de Leemput rijdt op vrijdagochtend 25 januari 2013 door de sneeuw naar het provinciehuis in Groningen. De directeur van gaswinningsbedrijf NAM heeft slecht nieuws. Er is een probleem met de gaswinning in Groningen, en niet zo’n klein beetje ook. Het kabinet vergadert er die ochtend over, daarna zal minister Henk Kamp (Economische Zaken) een brief naar de Tweede Kamer sturen.

De missie van de NAM die januaridag is een gevolg van de aardbeving in Huizinge een half jaar eerder. Na die klap op 16 augustus 2012, de zwaarste tot nu toe in Groningen, is Staatstoezicht op de Mijnen zelf gaan rekenen met modellen. De toezichthouder op de gaswinning slaat alarm in een rapport dat die vrijdag naar buiten komt: de kans op meer en zwaardere bevingen is groter dan aangenomen. De veiligheidsrisico’s in Groningen lopen op.

De NAM-baas wordt op het provinciehuis ontvangen met koffie en koek. Commissaris van de Koningin Max van den Berg en gedeputeerde Piet de Vey Mestdagh horen in omfloerste bewoordingen dat er „problemen” zijn met de gaswinning in Groningen. De ernst van die boodschap dringt niet tot hen door. Het zit de provinciebestuurders dwars dat ze worden geïnformeerd door de NAM, niet door het ministerie, maar ze vragen niet door.

Albert Rodenboog doet dat wel, als de NAM-directeur hem een uurtje later ook in het provinciehuis laat opdraven. Het is mis, begrijpt de burgemeester. De aardbevingen in het Groningenveld kunnen oplopen tot een kracht van 5. Muren kunnen instorten, zijn inwoners lopen gevaar in hun eigen huis. Ontdaan loopt burgemeester Rodenboog binnen bij de gedeputeerde. Hij krijgt te horen dat hij zich niet met de zaak moet bemoeien: dit is een probleem van EZ en de NAM.

De burgemeester weet beter: dit is een probleem van de Groningers. Henk Kamp belt hem diezelfde middag. Het lucht Rodenboog op dat zijn zorgen zijn doorgedrongen in Den Haag. Na ‘Huizinge’ vertelde hij op tv over de onrust en trage schadeafhandeling door NAM. Toenmalig minister van Economische Zaken Maxime Verhagen (CDA) had zijn klachten weggewuifd. Verhagen prees het gasbedrijf de hemel in en bleef daarna onbereikbaar.

De NAM-directeur is die vrijdag tegen zijn zin naar het provinciehuis gestuurd. Bart van de Leemput moet de bestuurders informeren over oplopende aardbevingsrisico’s in Groningen. Dat is de uitkomst van een uitgekiend communicatieplan. Een plan dat is bedacht door de leden van het College van Beheer van de Maatschap Groningen, staat in geheime vergadernotulen waarover NRC beschikt. Shell-baas Dick Benschop wil dat NAM de „communicatie opstart, met name gericht op het Noorden van het land.”

In het vertrouwelijke forum nemen oliebedrijven Shell en ExxonMobil al vijftig jaar álle beslissingen over de Groningse gaswinning. Dat gebeurt in innige samenwerking met de Nederlandse staat. Die wordt binnen de Maatschap door twee leden vertegenwoordigd. De eerste is staatsbedrijf Energie Beheer Nederland (EBN), dat de publieke belangen in de gaswinning moet behartigen maar zich in de praktijk gedraagt als commercieel energiebedrijf. De tweede is de directeur-generaal Energie, in deze periode Mark Dierikx van het ministerie van Economische Zaken.

Formeel schuift de topambtenaar aan als toehoorder van de vergaderingen. Maar Mark Dierikx mengt zich actief in de gesprekken. Als de NAM-directeur voorstelt dat de rijksoverheid de onheilstijding aan de Groningers brengt – veiligheid is een zaak van publiek belang – verzet EZ zich. Nee, werpt Mark Dierikx tegen tijdens telefonisch spoedoverleg. „Van belang is dat de NAM in de lead blijft, zodat NAM’s betrouwbaarheid niet in het geding wordt gebracht.” Staatsbedrijf EBN valt hem bij. „Het Groningenveld is de oorzaak van de bevingen, het is logisch dat de NAM de bevolking informeert”, zegt bestuursvoorzitter Jan Dirk Bokhoven.

De Maatschap Groningen is een club van gelijkgestemde mannen, met één gemeenschappelijk belang: een ongestoorde en winstgevende exploitatie van één van de grootste aardgasvelden ter wereld. Na de beving in Huizinge heeft toezichthouder SodM binnenskamers al laten doorschemeren dat er uit voorzorg minder gas moet worden opgepompt. De topmannen zien winst verdampen en zetten alles op alles om het advies voor de publicatie te ‘demonteren’.

Zo dringen de oliebedrijven er bij directeur-generaal Dierikx op aan de conclusies van het SodM niet meteen te delen met de dan net aangetreden VVD-minister Kamp. En zeker niet zonder dat hun kritiek op de toezichthouder en een nuancerend KNMI-advies ook op het bureau van de bewindsman belanden.

Topambtenaar Dierikx stelt de Maatschapsleden gerust: verantwoordelijk minister Kamp zal het SodM-alarm om minder gas te winnen niet overnemen. Hij wacht meer onderzoek af, of gas oppompen daadwerkelijk zo risicovol is en of de contractuele verplichtingen minder productie toelaten. De brief die de minister naar het parlement wil sturen wordt gedetailleerd in de Maatschap besproken, nog vóórdat hij op 25 januari naar de Kamer gaat.

Lees ook:Ministerie van Economische Zaken frustreerde actief het openbaar maken van documenten over Groningse gaswinning

Dan is het nog zaak om te zorgen dat de onprettige boodschap van het SodM zacht landt in Groningen. Er ligt een zorgvuldig met het ministerie afgestemd plan klaar, inclusief „een communicatiekalender”. Alles draait om het gebruiken van de juiste woorden. Volgens Shell-topman Benschop moet in ieder geval worden voorkomen dat „het beeld wordt gecreëerd dat het risico opeens groter is geworden”.

Henk Kamp neemt het voortouw. Op zondag 27 januari reist de minister zelf af naar Loppersum en praat met bestuursleden van de Groninger Bodem Beweging die al jaren over bevingen aan de bel trekken. Groningers zijn de volgende dag welkom op een informatiebijeenkomst in de Boshal in Loppersum. De minister en de NAM-directeur zullen uitleg geven en vragen beantwoorden.

Gescheurde gevels

In de Boshal klinkt om half acht het Wilhelmus – nog geen uur daarvoor kondigt koningin Beatrix aan dat ze plaatsmaakt voor haar zoon. Alle achthonderd stoelen zijn bezet. Liefke Munneke-Bos is ook aangeschoven, Jan Munneke naast haar. Tijdens de klap bij Huizinge stond hun boerderij in Krewerd te schudden. Zij was in de groentetuin, Jan binnen en hond Bobby blafte, ongewoon hard. De volgende dag waren gevels gescheurd.

Op het podium vertellen minister Kamp en NAM-directeur Bart van de Leemput dat de bevingen zwaarder en talrijker kunnen worden en dat dit komt door de gaswinning. Albert Rodenboog staat naast de twee. Dat schrijft het communicatieplan voor, zo ontstaat een beeld van ‘vriend tussen de vijanden’.

Onzekerheid maakt zich meester van de zaal: moeten Groningers nu thuis een aardbeving afwachten zonder te weten wanneer en hoe stevig die klap zal zijn? Een molenaar overhandigt een stuk muur dat tijdens ‘Huizinge’ is losgekomen. Een jongetje van drie turven hoog wil weten of hij en zijn zusje veilig in Groningen kunnen blijven.

Ook Liefke Munneke-Bos grijpt de microfoon. Ze maakt zich zorgen over de cultuurgoederen op het Hogeland. Wat is het lot van het zestiende-eeuwse orgel in de kerk van Krewerd dat haar vader heeft laten restaureren? „De kerk vertoont grote scheuren. Moeten we het orgel nu preventief uit het kerkgebouw laten halen? En wie draait er op voor de kosten? Zijn de overheid en de NAM bereid te betalen? Zij trekken al jaren de Groningse bodem leeg.”

Achterin de zaal zwijgt de man die de discussie heeft losgetrokken. Jan de Jong, inspecteur-generaal van het Staatstoezicht op de Mijnen, zit niet op het podium om vragen van Groningers te beantwoorden. De toezichthouder moet zich van het ministerie koest houden. Economische Zaken heeft hem „een persoonlijk communicatieadviseur” toegewezen. Een stap die het ministerie heeft gezet uit angst dat de toezichthouder „actief de publiciteit gaat zoeken”, vertelt topambtenaar Mark Dierikx de Maatschap enkele dagen voor de Boshal-bijeenkomst.

Dezelfde week feliciteren de gasbazen in de Maatschap Groningen de topambtenaar en de directeur van de NAM met de geoliede communicatie en de constructieve sfeer. Het ministerie, de NAM en de oliebedrijven spreken unaniem vertrouwen uit in hun productieplan. „De eerste mijlpaal is gepasseerd”, constateert NAM-directeur Bart van de Leemput.

Ze kunnen dóór.

Deel 4

63 Stutten

In Krewerd kraken de gebinten. Knallen klinken door boerderij ’t Noorn. Het is februari 2013, en de bodem schudt opnieuw. Die maand komt voor het eerst een taxateur van de NAM langs om aardbevingsschade op te nemen. Die had Liefke Munneke-Bos na de beving van Huizinge zes maanden eerder doorgegeven. Zij hebben dossiernummer 002147.

De taxateur krijgt van Liefke Munneke-Bos een hand als een bankschroef. Maar de schades echt inspecteren, doet hij niet. Als Liefke wijst naar het vijftien meter hoge dak-zonder-ramen, schudt de expert zijn hoofd. Hij mag de ladder niet op, dat dekt de verzekeraar niet. En in de kelder tussen de fundamenten kijkt hij evenmin. Instructies van de NAM.

Datzelfde jaar laat Geert Wilders zich in Krewerd in een ijzeren tuinstoel zakken. De stoel staat klemvast in het stuttenkorset dat boerderij ‘t Noorn overeind houdt. „Dus zo zit u hier elke zomer”, zegt de PVV-leider. Hij rijdt met twee fractiegenoten onverwachts langs bij ’t Noorn en Jan ontvangt ze. Dat doen Liefke en hij bij alle Kamerleden en bestuurders.

Vurenhouten stutten, 63 in getal, omsingelen de boerderij. Die moeten voorkomen dat het voorhuis verder voorover zakt. In mei kwam het eerste dozijn, na een beving bij Zeerijp in september de rest. De Munnekes schrokken wakker van gerommel, en „angstaanjagende herrie”. Als jullie niet uitkijken, vertelde de aannemer, klappen bij een volgende beving de muren van de Friese schuur naar buiten.

Liefke en Jan Munneke betalen de stutten zelf. 15.000 euro kostte dat, vertellen ze bestuurders en politici die het horen willen. „We moeten onze eigen veiligheid kopen.” Maar waarom laat de staat ze stikken, doet het kabinet niks? Zij hebben niet gevraagd om aardbevingen. Aan de andere kant: zonder stutten gaat het mis. Dan kan de boerderij instorten.

„Je moet alles bevechten”, vertelt Liefke Munneke-Bos op elke schadebijeenkomst die ze bezoekt. Met rake oneliners wordt ze een boegbeeld van Groningse gedupeerden. Dat merkt de NAM ook. Na een publiek kruisverhoor in een café gaat NAM-manager Johan de Haan – in Assen heet hij ‘de onderkoning van Groningen’ – overstag. Dezelfde week mailt een woordvoerder dat ze de stutten gaan betalen.

Het is de beproefde tactiek van de NAM: kritiek dempen door de buidel te trekken.

Vrije gaswinning

Terwijl de schades in boerderij ’t Noorn zich opstapelen, hebben de veroorzakers in de Maatschap andere zorgen. Als NAM-directeur Bart van de Leemput in februari opmerkt dat de gasproductie uit Groningen hoog uitvalt, worden veiligheidsrisico’s klein gepraat om omzetbeperking te voorkomen. Je legt het verkeer toch ook niet stil omdat er doden vallen, vinden ze bij staatsdeelneming EBN. Niemand spreekt dat tegen, ook topambtenaar Mark Dierikx niet.

De Maatschapsleden willen voorkomen dat hun vrijheid om gas te winnen wordt beknot. Straks berekent een „buitenstaander” hoeveel minder gasproductie uit Groningen mogelijk is, houdt Maatschapsvoorzitter Joost van Roost van ExxonMobil de andere topmannen voor. Topambtenaar Dierikx van EZ verwacht „indringende vragen over het verdienmodel van de NAM” en over leveringscontracten. De Tweede Kamer vraagt zich af waarom er eigenlijk zoveel gas moet worden opgepompt, en wie dat koopt.

Maar het ministerie, staatsbedrijf EBN en de oliebedrijven houden die informatie zo lang mogelijk geheim. Openheid verhindert winstmaximalisatie. Een inventarisatie van Groningse gascontracten die gashandelaar GasTerra in het voorjaar van 2013 in opdracht van de minister maakt, wordt daarom op zijn vroegst aan het eind van het jaar openbaar gemaakt, vertelt directeur-generaal Dierikx.

De belangen van de inwoners van Groningen blijven ook buiten beeld als de internationale gasmarkt aantrekt. GasTerra ziet op de dagmarkt voor april „aantrekkelijke commerciële mogelijkheden” en wil die in klinkende euro’s verzilveren. GasTerra-topman Gertjan Lankhorst, die eerder zelf directeur-generaal was bij Economische Zaken, krijgt ruim baan in de Maatschap. De gashandelaar had al toestemming om 49 miljard kuub „in de markt te zetten”, in 2013 verkoopt hij daar nog 5 miljard bij.

Zo bepalen de topmannen in de Maatschap al halverwege 2013 dat er uitgerekend in het jaar na de klap bij Huizinge flink meer Gronings gas zal worden gewonnen. Uiteindelijk wordt dat 54 miljard kuub, tegenover 47 miljard in 2012. Ook staatsbedrijf EBN juicht maximaal pompen toe en onderstreept dat in het eigen jaarverslag. Als de markt vraagt, stroomt de staatskas vol. De verwachte productie van 2013 is „de hoogste waarde sinds 1981”, memoreert NAM-directeur Bart van de Leemput in juni. Alleen Stan Dessens maakt namens EBN een kanttekening: „Dit zou, te zijner tijd, als wordt besloten om de Groningenproductie te verlagen, vragen kunnen oproepen.”

Over minder gas winnen peinzen de gasbazen niet. Ook niet in november, als ze van GasTerra horen dat het Groningenveld zich prima kan laten sturen: alsof er een aan- en een uitknop op zit. Topambtenaar Mark Dierikx zegt dat „verlaging naar 30 miljard kuub zonder problemen mogelijk is.” Hè, wat? Een slip of the tongue? Hier noemt EZ het productieminimum van het Groningenveld: de hoeveelheid die minimaal gewonnen moet worden om in Nederland geen koude voeten te krijgen en te voldoen aan langlopende contracten.

De minister grijpt niet in, „leveringsverplichtingen zitten in de weg”, houdt hij vol tegenover de buitenwereld. En de gasbazen zien evenmin noodzaak. Uitgangspunt blijft het productieplafond dat in 2005 met het Rijk is afgesproken: de NAM mag in tien jaar tijd maximaal 425 miljard kuub winnen. Na het historisch goede gasjaar van 2013, kunnen we in de laatste twee jaar 2014 en 2015 nog 90 miljard euro oppompen, verwacht Shell-baas Dick Benschop.

Bij minder winnen loopt de Maatschap geld mis. Veiligheid in Groningen is nog altijd geen issue. De NAM houdt vol dat je met een lager productietempo aardbevingen niet terugdringt. Volgens Shell-topman Dick Benschop zou een jaarlijkse „productie van 43 miljard kuub voor de komende periode economisch gezien optimaal zijn”.

Van het kabinet mag de NAM in 2014 42,5 miljard kuub Gronings gas winnen.

Het is precies de uitkomst die gasbazen willen.

Jaar van records

Het geduld van de Munnekes raakt op. Wanneer wordt de schade van nummer 002147 gerepareerd, mailt Liefke aan NAM-directeur Bart van de Leemput op de laatste dag van 2013. In de gang van het voorhuis uit 1937 heeft ze met zwarte stift pijltjes bij scheuren getekend. Muren kieren, leidingen verzakken, er zijn lekkages die kunnen leiden tot kortsluiting en brand. „Het unieke Groningerland gaat eraan”, schrijft ze. „Het lijkt wel oorlog waarin een bezettingsmacht terreur uitoefent en de zaak bewust kaal plukt.”

2013 is een jaar van records, niet alleen omdat opeens flink meer gas is gewonnen. Er zijn dat jaar 119 aardbevingen en tienduizend schademeldingen. De Munnekes gaan met gedupeerden de straat op. Aardbevingen, onveilige huizen, amper werk, wat zoek je nog in Groningen? In een nieuwjaarstoespraak roept Commissaris van de Koning Max van den Berg op: „We zijn ‘t zat (…) er moet nu gehandeld worden”. Hij vraagt een miljard euro „gebiedscompensatie”.

Maar de commissaris krijgt geen gehoor bij Henk Kamp. Alleen de burgemeester van Loppersum heeft een direct lijntje met de minister. Maar net als Henk Kamp ziet Albert Rodenboog aardbevingen als een juridisch probleem van schade en veiligheid. Wettelijk is de NAM daarvoor aansprakelijk. De bestuurlijke energie moet erop gericht zijn dat de schadeveroorzaker dat goed oppakt. Het vooruithelpen van de regio staat los van de bevingen.

Commissaris Van den Berg bedenkt met PvdA-gedeputeerde William Moorlag een plan om het aardbevingsdossier naar zich toe te trekken. Ze verbreden het perspectief van schade aan individuele huizen naar de leefbaarheid van de regio. Dat doen ze op aangeven van partijgenoot Wim Meijer. Als voorzitter van de Mijnraad – die de overheid adviseert over mijnzaken – kent hij de gassector als zijn broekzak.

Bekijk ook: De gaswinning in Groningen door de jaren heen

Een commissie onder leiding van de PvdA-nestor adviseert om een ‘dialoogtafel’ met de NAM en het Rijk op te richten. Met zo’n regionaal overleg kan het Groninger belang niet langer worden buitengesloten. Meijer geeft ook een ander advies: maak de huizen van de Groningers aardbevingsbestendig. Maar Henk Kamp heeft „reserves” over investeren in de regio, vertelt topambtenaar Dierikx de gasbazen tijdens een Maatschapsoverleg.

Henk Kamp ontmoet op 9 januari 2014 William Moorlag en Max van den Berg in viersterrenhotel ’s Gravenhof in Zutphen. In de Maatschap is besloten: er komt 1,2 miljard euro beschikbaar voor Noordoost-Groningen. De NAM zal de schade herstellen en huizen verstevigen. Het regio-overleg aan de ‘dialoogtafel’ komt er ook. Henk Kamp belooft dat het in orde komt.

Maar de provincie wil dat „zwart op wit”. Hoeveel geld is precies beschikbaar voor de leefbaarheid en economische ontwikkeling? „Anders pikt de bevolking het niet.” Henk Kamp laat de gedeputeerde onderhandelen over een bestuursakkoord tussen ministerie, de NAM, en Groningse gemeenten. Afspraken die daaruit voortkomen presenteert de minister zelf op vrijdag 17 januari 2014 in Loppersum. Dat is een goede manier om het kabinetsbesluit te verzachten dat er 42,5 miljard kuub Gronings gas gewonnen gaat worden.

Deel 5, januari 2014

Koppen tegen mekaar

Topambtenaar Mark Dierikx móét het weten. Is de NAM nog met toezichthouder SodM in gesprek? Op 3 januari 2014 heeft de Maatschap Groningen telefonisch spoedoverleg. De toezichthouder dreigt het winningsplan voor Groningse gasproductie af te keuren omdat de NAM het risico van aardbevingen bagatelliseert. Trammelant in aanloop naar het kabinetsbesluit kan de minister niet gebruiken. Kan NAM-directeur Bart van de Leemput opheldering geven?

Nee, antwoordt de NAM-directeur volgens de vergadernotulen, er is geen dialoog meer. De NAM en toezichthouder SodM bestrijden elkaars risicomodellen. De toezichthouder houdt vol dat minder pompen leidt tot minder zware bevingen, terwijl de NAM blijft volhouden dat het tempo van winnen de zwaarte van aardbevingen niet beïnvloedt, hooguit de periode ertussen verlengt. Dat hiermee meer tijd vrijkomt om gebouwen te versterken, speelt geen rol.

Het ministerie heeft professor Ira Helsloot gevraagd om een second opinion. De deskundige die eerder de NAM adviseerde kraakt de kansberekening van het SodM dat er „enkele tientallen doden kunnen vallen”. Die som kunnen ze niet maken, concludeert de Nijmeegse hoogleraar, „het individuele overlijdensrisico wijkt niet veel af van de geldende norm”.

Een toezichthouder die zelf normen bepaalt, sneert Shell-bestuurder Dick Benschop, die gaat buiten zijn boekje. De minister kan, oppert Stan Dessens van staatsbedrijf EBN, Helsloots kritiek gebruiken om zelf afstand te nemen van het advies van de toezichthouder. Daar is EZ volop mee bezig, beaamt topambtenaar Mark Dierikx. „Het ministerie poogt Staatstoezicht te bewegen in de visie van professor Helsloot.”

Minister van ‘pappen en pompen’

In Groningen dreigt geweld. NAM-locaties worden beveiligd. NAM-medewerkers nemen na bedreigingen minder schades op. Actievoerders trekken met tractoren op naar Loppersum, waar Kamp op vrijdag 17 januari 2014 bekendmaakt dat hij de NAM voortaan zal houden aan een jaarlijks productieplafond, van 42,5 miljard kuub aardgas.

Een aantal breekt door de dranghekken heen. Ze bekogelen de ramen van het gemeentehuis met eieren en tomaten. Agenten staan met de wapenstok klaar om in te grijpen. Henk Kamp is de gebeten hond. De „minister van onderzoek en uitstel”, roepen actievoerders, is een minister van „pappen en pompen”.

De minister kondigt aan dat de regio 1,2 miljard euro compensatie krijgt. En hij belooft dat de gasputten in het kwetsbare Loppersum na advies van toezichthouder SodM 80 procent minder aardgas gaan winnen. De minister vertelt niet dat het Staatstoezicht op de Mijnen het winningsplan eigenlijk heeft afgekeurd. Hij vertelt evenmin dat NAM de productie op andere plekken in het Groningenveld zal opschroeven, zonder dat daarvan een risicoanalyse is gemaakt. Dat hebben de gasbazen samen met het ministerie van EZ in de Maatschap besloten. Het kabinet neemt dat over.

Sterker: in de boorputten die openblijven wordt net zoveel gas opgepompt als in 2013, het jaar dat ineens fors meer gas gewonnen werd. De instemming van het kabinet met hun productieplan stemt de gasbazen tevreden. Zo blijft het mogelijk, concludeert Exxon-topman Van Roost, om het Groningenveld „uiteindelijk geheel leeg te kunnen produceren”.

Meer bevingen

In de nacht van 13 februari 2014 even na drie uur ontvluchten de Munnekes hun slaapkamer, uit angst dat de schoorsteen op hun hoofd valt. De grond onder Krewerd beeft met een kracht van 3,0. In het dak zijn gaten gevallen, mailen ze directeur Bart van de Leemput van de NAM. „Het lijkt wel alsof de hele kap is verschoven.” Ze eisen opnieuw dat het bouwbedrijf de schade komt repareren en kondigen aan dat ze aangifte gaan doen „omdat NAM willens en wetens andermans eigendommen beschadigt”.

Maar de politie krijgt het proces-verbaal niet goed op papier. Het staat vol fouten, de Munnekes sturen het terug. Jan Munneke is er gebombardeerd tot vrouw, het door de aannemer geschatte schadebedrag van meer dan 200.000 euro ontbreekt, en het tijdstip van de aardbeving klopt niet. Uiteindelijk doen ze ieder apart aangifte tegen de NAM (directeur Bart van de Leemput) en de overheid (minister Henk Kamp). Ze horen nooit meer iets.

In Groningen staan 250 woningen in de stutten, hoort provinciebestuurder William Moorlag aan de dialoogtafel. Borgen en panden in Amsterdamse Schoolstijl, zoals de boerderij van Jan en Liefke Munneke-Bos. „Een schandvlek voor Groningen”, werpt de provinciebestuurder NAM-directeur Van de Leemput voor de voeten. „Als je zulke dood-integere Groningers tot razernij kunt drijven, hoe beroerd doe je het dan?”

Het verontrust Liefke en Jan Munneke dat de NAM „full speed” Gronings gas blijft winnen. Als er van het kabinet bij het nabijgelegen Bierum zoveel opgepompt mag worden, zal dat dan leiden tot nog meer bevingen onder hun boerderij? Inspecteur-generaal Jan de Jong van het SodM laat zich niet langer door het ministerie muilkorven. In meerdere media, ook NRC, waarschuwt hij voor meer en zwaardere bevingen, ook bij de stad Groningen. Zijn woordvoerster moet onder druk van EZ vertrekken. De inspecteur-generaal gaat met vervroegd pensioen.

Lees ook het interview met toezichthouder Jan de Jong

deel 6, najaar 2014

De provincie staat op

Gedeputeerde William Moorlag rijdt de laatste dag van september naar het kantoor van de NAM in Assen als een beving de stad Groningen bereikt. De timing is wrang. Moorlag is op weg naar de afscheidsreceptie van Bart van de Leemput, hij neemt afscheid als NAM-directeur. De leden van de Maatschap Groningen zijn er ook.

Op de receptie neemt de provinciebestuurder Shell-topman Benschop apart. We moeten praten, zegt de PvdA’er tegen zijn partijgenoot, het gaat niet goed in Groningen. De schadeafhandeling is „een puinbak” en toekomstperspectief ontbreekt. Moorlag spreekt ook even met de nieuwe NAM-directeur Gerald Schotman. Die belooft dat de provincie binnenkort zal horen hoeveel huizen er in de regio moeten worden versterkt.

Die informatie komt op 11 november 2014. Een delegatie specialisten, bijeen op kamer 20 in het provinciehuis, rekent voor aan welke eisen panden moeten voldoen om niet in te storten. Ze formuleren een Nederlandse praktijkrichtlijn (NPR), die vooruitloopt op een norm voor aardbevingsbestendig bouwen. Anders dan Duitsland en België heeft Nederland die nog niet.

Moorlag schrikt zich rot. Panden moeten massaal versterkt of gesloopt worden om inwoners veilig te laten wonen. Woonhuizen worden herbouwd met beton en stalen constructies. In Loppersum en Middelstum verdwijnt naar verwachting een op de vijf huizen. Ook de karakteristieke rentenierswoningen van voor 1930, die het karakter van het landschap kleuren. Het Hogeland zal draconisch verbunkeren.

Met pijn in zijn buik rijdt Moorlag naar huis. Hij neemt de afslag Onderdendam, hartje aardbevingsgebied. Hij stopt bij herenboerderij De Grote Haver. Daar speelde hij met klasgenoten Koos en Wim tussen koeien en suikerbieten. Het is er leeg en donker. Het rijksmonument uit 1891 staat in stalen stutten met gebolde gevels te wachten op een volgende klap. Welke panden staan over vijf jaar nog overeind, vraagt Moorlag zich af. Waar brandt over tien jaar nog licht?

De PvdA-gedeputeerde slaat alarm. Als ze de bulldozers van de NAM hun gang laten gaan op het Hogeland, dreigt verwoesting van het Groningse cultuurlandschap. Hij informeert de PvdA-fractie in de Tweede Kamer en partijleider Diederik Samsom. Hij bezoekt het PvdA-bewindsliedenoverleg en spreekt minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem. Hij reist af naar het Shellkantoor voor een tête-à-tête met Maatschapslid Dick Benschop.

Lees ook: het interview met scheidend bestuurslid Lambert de Bont van de Groninger Bodem Beweging (GBB)

Ook minister Henk Kamp ontvangt op 18 november 2014 zes pagina’s mail. De gedeputeerde beschrijft een inktzwart toekomstbeeld. Groningen wordt een onleefbaar rampgebied. Jarenlange grootschalige versterkingsoperaties zullen een verwoestende uitwerking hebben op de woningmarkt en de cohesie van dorpen en buurten.

Van studies over de veiligheid kan „een muur van rapporten worden gebouwd”, schrijft Moorlag, maar de versteviging van huizen komt maar niet op gang. Dat kan je niet langer aan de NAM overlaten. De overheid is aan zet, vindt de gedeputeerde. Hij pleit voor een wettelijk verankerd Deltaplan om „snel en met slagkracht” de „immense opgave” het hoofd te bieden.

De minister stuurt dezelfde dag twee regels terug. „Boodschap ontvangen en begrepen, William, ik kom erop terug.”

Deel 7, december 2014

Scheuren in de Maatschap

Henk Kamp houdt woord. Twee weken later, op 4 december 2014, roept de minister NAM-directeur Gerald Schotman op het matje. Die belegt een extra vergadering met de Maatschap, staat in de vergadernotulen. De minister mist „urgentie” bij de NAM als het gaat om schadeafhandeling en bouwkundig versterken. Het gaswinningsbedrijf belooft de bewindsman 3.000 huizen te versterken in 2015, zodra de bouwnorm voor de versterking is vastgesteld.

Dat getal wil de minister overnemen in een volgend gasbesluit. Ook komt er een Nationaal Coördinator Groningen (NCG) met „aanwijzingsmacht” die op kosten van de NAM 60.000 huizen moet verstevigen. De eerste 3.000 huizen moeten in 2015 zijn versterkt. Oftewel: twaalf per dag, zestig per week. Henk Kamp verlegt koers, de NAM kan het niet langer zelf oplossen. De minister, vertrouwt directeur-generaal Mark Dierikx de gasbazen toe, wil de regie meer naar zich toetrekken „om het niveau van individuele begeleiding te ontstijgen”.

NAM-directeur Schotman hoort ook van Henk Kamp dat toezichthouder SodM hem heeft geadviseerd over het nieuwe winningsplan voor 2015. Dat is „volledig nieuw” voor de directeur, hij heeft het advies „tevoren niet gezien”. De nieuwe inspecteur-generaal wil een fractie langzamer winnen dan de Maatschap: 39,4 tegenover 42,5 miljard kuub. Vervelender is dat de toezichthouder maxima wil opleggen voor verschillende delen van het veld.

De gasbazen zijn verbijsterd dat het kabinet dit overneemt. Voor Maatschapsvoorzitter Joost van Roost van ExxonMobil komt dit advies „volkomen uit de lucht vallen.” Waar is de minister mee bezig? Wat doet het kabinet? Kan topambtenaar Mark Dierikx aan de Maatschap uitleggen wat deze opstelling gaat betekenen „voor de zorgvuldigheid van het behandelingsproces”?

Ook het ministerie werd verrast door de toezichthouder, verontschuldigt de directeur-generaal zich. Het bevingsprobleem wordt complexer, het ministerie moet op van alles letten. De invloed op de schatkist. Een lastige toezichthouder. De bouwnorm die een ‘moving target’ is. De opstelling van William Moorlag, die voor meer Groningse gemeenten geld opeist.

De topambtenaar vraagt van de bazen van Shell en ExxonMobil „uiterste vertrouwelijkheid”, en adviseert ze om vooral zelf contact met Henk Kamp op te nemen. Van Roost en Benschop kondigen aan dat te doen. Shell en Exxon gaan op bezoek bij de minister.

deel 8, voorjaar 2015

Haagse puinhopen op het Hogeland

De stutten staan te verrotten. Boerderij ’t Noorn schudt kapot. Als je begin 2015 tussen de trekstangen en steigerbuizen doorkijkt zie je overal kieren, spleten en gaten – in de muren, de vloer, de keuken. Er komen aannemers met wokkelkarren, ze smeren scheuren dicht die bij de eerste de beste beving weer openspringen. „Als de bodem blijft schudden, is het einde oefening”, zegt Jan tegen Liefke.

De NAM wil de Munnekes uitkopen voor 285.000 euro. Stutten weg, boerderij tegen de vlakte, probleem opgelost. Het snijdt Liefke Munneke-Bos door de ziel. ’t Noorn hoort bij het Groningse Hogeland als een deksel op zijn potje. Boerderijen zijn cultuur-historisch erfgoed, schrijft ze in Het Bierumer Boerderijenboek – haar archiefonderzoek naar Groninger boerderijen – , die geef je door aan volgende generaties. Dat deed haar vader als kerkvoogd met de Mariakerk, dat doet zij met het Gronings erfgoed.

Ook de Krewerder kerk blijft schudden en op de begraafplaats raken de graven van haar vader en grootvader beschadigd. Als de kerk verloren gaat, waarschuwt Liefke, verdwijnt het hart uit de gemeenschap. Om onherstelbare schade te voorkomen luidt de kerkklok niet meer. In de kerkbanken legt ze folders neer over bevingsschade. Dat botst, in de eerste plaats met de Stichting Oude Groninger Kerken. Zet niet de band met sponsor NAM op het spel, mailt de voorzitter.

Het is voor Liefke ‘kop d’r veur’. De NAM en de overheid verzaken hun zorgplicht. In plaats van schadeherstellers krijgen de Munnekes „een circus contra-experts” over de vloer. Liefke klampt najaar 2015 de Nationaal Coördinator Groningen aan bij zijn dorpenronde. Waar blijft de door minister Kamp beloofde doorzettingsmacht voor complexe schadegevallen, wil ze van Hans Alders weten. Met de Groninger Bodem Beweging bezet ze het kantoor van het Centrum Veilig Wonen (CVW). Dat voert sinds begin januari 2015 de schadeafhandeling uit. „Er vreet een heel leger van [de bevingen, red.], maar wij krijgen niks.”

Nationaal Coördinator Groningen Hans Alders wordt op de dag van zijn aantreden al voor het nieuwe schadekantoor gewaarschuwd. Minister Kamp heeft een te rooskleurig beeld van de schadeaanpak, waarschuwen de voorzitters van de dialoogtafel, Jacques Wallage en Jan Kamminga. Er liggen bij het CVW meer dan veertienduizend vastgelopen schades, het grootste deel meer dan een half jaar oud. „Het beeld dat door de komst van CVW de schadeafhandeling onder controle is en goed verloopt klopt niet”, schrijven de twee.

De rol van de NAM is „onacceptabel”. „Het is de NAM die de schade veroorzaakt maar ook de NAM die de schade beoordeelt en de NAM die de verdere (escalatie)procedures bepaalt.” Onder inwoners en maatschappelijke belangenorganisaties heerst „wantrouwen en moedeloosheid” door de jarenlange strijd met het gasbedrijf. „Frustraties, boosheid en verdriet lopen op.”

Ook de Maatschap Groningen ziet de schadekosten oplopen. Nergens wordt bijgehouden hoeveel schades CVW heeft afgewikkeld, signaleert Jan Dirk Bokhoven van staatsbedrijf EBN volgens de vergadernotulen van april 2015. In maart niet, zes weken later nog niet. Er stonden 10.000 gevallen open. Daar zijn nu 7.000 gevallen bijgekomen, dan is „te hopen dat CVW in juni een hoger afhandelingstempo realiseert”. De NAM kan niks doen, reageert directeur Gerald Schotman, wij staan op afstand.

De gasbazen mopperen ook over de „knellende” quota voor verschillende boorputten die de minister heeft opgelegd. Ze verliezen grip op de Groningse gaswinning. Winstmaximalisatie staat onder druk. Shell-baas Benschop wil van EZ horen „hoe het overleg binnen de coalitie ervoor staat”. Hij vreest dat „de productiedoelstelling regelmatig onderwerp van discussie in de Tweede Kamer zal worden”. Bij een volgend gasbesluit willen de gasbazen ditmaal „voldoende tijd inbouwen en goed overleg voeren”.

Deel 9, april 2015

Groningers staan op

Liefke Munneke-Bos reist op 1 april 2015 van Appingedam naar Den Haag. Zij en Jan huren in afwachting van een schadeovereenkomst met de NAM een tweekamerflat. Groninger sjaal om de hals, pet op de grijze krullen komt ze aan bij de Raad van State aan de Kneuterdijk. Samen met veertig Groningse organisaties strijdt ze voor veiligheid in Groningen. Voor het oog van de aanwezige topambtenaren van EZ en EBN-topman Jan Dirk Bokhoven, eisen de Groningers bij de hoogste bestuursrechter de vernietiging van het winningsbesluit van minister Kamp. De Groningers zijn buiten spel gezet.

Staatsraad Thijs Drupsteen zegt direct dat de Groningse gaswinning niet volledig kan worden stilgelegd. Behalve veiligheidsrisico’s zijn er ook leveringsverplichtingen. Tegelijkertijd plaatst hij vraagtekens bij de productiemaxima die de minister heeft vastgesteld. Waar baseert de bewindsman die getallen op? Dit winningsplan, laat Drupsteen zich ontvallen, „hangt van onzekerheden aan elkaar. Als we zoiets bij een simpel bestemmingsplan onder ogen krijgen, is het klaar. Dan zeggen we: doe dat maar over.”

Opgetogen keert Liefke terug naar Appingedam, de toon van de hoogste bestuursrechter over de onveilige gaswinning was veelbelovend. Een half jaar later haalt de Raad van State een streep door het kabinetsbesluit. De belangenafweging tussen veiligheid en leveringszekerheid kon de Raad van State niet overtuigen. De gaskraan moet verder dicht, de productie naar hooguit 27 miljard kuub. „De minister heeft een hoger winningsniveau toegestaan dan voor een gemiddelde winning nodig is.”

Ze hebben de Maatschap Groningen het initiatief uit handen genomen, juichen de Munnekes, de achterkamertjesmacht doorbroken. Als het kabinet willens en wetens niet ingrijpt bij de gaswinning, kunnen ze het zelf, met hulp van de rechter. Opnieuw doen Liefke en Jan dat jaar aangifte tegen de NAM, nu met gedupeerden van de Groninger Bodem Beweging. Ze betichten de gaswinner van het vernielen van huizen in Groningen en het moedwillig in gevaar brengen van hun leven als bewoner. Ook EBN, mede-eigenaar van de gaspijp door de akkers in Krewerd, klagen ze aan voor de schade aan hun boerderij.

Huisvriend Sijbrand Nijhoff vond in het Nationaal Archief de geheime ‘Overeenkomst van Samenwerking’ uit 1963. Daarin maken oliebedrijven, NAM en de staat hun afspraken over het zo voortvarend en winstgevend mogelijk leegpompen van het Groninger Gasveld. De Munnekes schrijven: „We zijn bedrogen en bestolen door de Maatschap die Groningen straffeloos kapot maakt.”

Binnenkamers probeert minister Kamp vat te krijgen op de Maatschap, vooral op staatsbedrijf EBN en zijn eigen topambtenaar Mark Dierikx. Meermaals windt de bewindsman zich erover op dat de bestuursvoorzitter van EBN een salaris binnenhaalt van bijna drie keer de balkenendenorm. Wat begint hij tegen een staatsbedrijf zonder antenne voor publieke veiligheid? Wat moet hij met een directeur-generaal die buiten zijn zicht voortdurend om tafel zit met twee oliemultinationals?

Staatsbedrijf EBN heeft „een te vrije rolopvatting”, analyseren topambtenaren in opdracht van Kamp. En: „EZ heeft onvoldoende gestuurd en gecorrigeerd.” Topman Jan Dirk Bokhoven van EBN stapt zomer 2015 op, nadat de minister bij EBN commissarissen benoemt met een ‘maatschappelijk kompas’. Een half jaar later verlaat directeur-generaal Mark Dierikx Economische Zaken.

Deel 10

Epiloog

Liefke Munneke-Bos ligt voor het raam van de seniorenflat in Appingedam. Het is april 2021. Jan heeft haar bed tegen de verwarming aangeschoven. Ik ben zo ontzettend moe, vertrouwde ze hem vijf maanden eerder toe, de zenuwen nemen me te grazen. Maar Liefke is niet overspannen. Ze heeft alvleesklierkanker.

Als de telefoon gaat, neemt Jan Munneke op. Het is Gerard Beukema, burgemeester van Delfzijl. Hij is de laatste jaren betrokken bij het schadeherstel en de versterking van de boerderij. Najaar 2016 tekenden de Munnekes een deal met de NAM, een jaar later werden ze toegelaten tot versterkingsprogramma Eigen Initiatief van de Nationaal Coördinator Groningen.

Maar ruim vier jaar later is de bouw nog altijd niet begonnen. Toen het kabinet in 2018 besloot de Groningse gaswinning te stoppen, viel het programma stil. Opnieuw moest worden uitgezocht welke huizen versterkt moeten worden.

De onzekerheid over de toekomst van ’t Noorn vreet aan Liefke. Ze weet: terugkeren naar de boerderij lukt haar niet meer. Maar het gaat om de Groningers na haar, de ziel van het Hogeland. Is het de burgemeester gelukt hun schadezaak vlot te trekken bij NCG en de NAM?

Jan overhandigt Liefke de telefoon. Om haar lippen verschijnt een glimlach. Bedankt, hoort hij zijn vrouw fluisteren: „Dan komt het goed.”

Liefke Munneke-Bos overlijdt op 17 april 2021, ze was 65 jaar. Jan Munneke woont nog in de huurflat. Elke dag rijdt hij van Appingedam naar Krewerd om te zien hoe de versterking vordert. Schadedossier 002147 is tien jaar na ‘Huizinge’ nog niet gesloten.