Naomi Kawases Olympische Spelen: meer emotie dan sport

Er zitten waarschijnlijk meer baby’s en kinderen dan sporters in de samen vier uur durende twee delen van Naomi Kawases bijna plagerig betitelde Official Film of the Olympic Games Tokyo 2020. Om te beginnen vonden die Spelen niet zoals de bedoeling was plaats in 2020, toen de wereld stillag door de mondiale Covidpandemie, maar in 2021, en zonder publiek.

En ja, de beide delen die nu op het IFFR te zien zijn vormen samen de ‘officiële film’ van de Spelen, gemaakt in opdracht van het Internationaal Olympisch Comité, maar zo’n beetje alles wat je van een sportfilm over zo’n groot evenement verwacht ontbreekt. Geen juichende mensenmassa’s, geen breed uitgemeten records, geen adembenemende sportprestaties en huilende atleten die het net niet hebben gehaald. Kawase zoomt in op de sporters van nu en op hun voorgangers. Leuk voor een Nederlands publiek is de terugblik op het goud dat judoka Anton Geesink in 1964 won, de laatste keer dat Japan de spelen organiseerde. Ook kijkt Kawase naar de sporters van morgen. Haar film is een portret van verschillende generaties; over continuïteit in plaats van over een afgelopen evenement.

Daarom heeft dubbelaar Tokyo Olympic 2020 Side A & B alles in zich om net zo’n klassieker te worden als Kon Ichikawa’s Tokyo Olympiad, de film over de Spelen van 1964. Ook Ichikawa’s film stond niet op zich. Het moest de tegenhanger worden van Leni Riefenstahls omstreden Olympia, een deels geënsceneerde weerslag van de Zomerspelen van 1938, toen de nazi’s in Duitsland aan de macht waren. Propaganda viert hoogtij via sport. Ook Tokyo Olympiad, een van de beste sportfilms aller tijden, ontkwam er niet aan. Van de film zijn twee versies: een conventionele hermontage door het Japanse Olympische Comité, en een eigen versie: een filmische zweefduik.

Ook over Kawases schouders werd meegekeken, al had zij meer vrijheid dan Kon Ichikawa. „De protesten waren geen geheim”, zegt ze, dus die kon ze gewoon filmen, net als de aanwezigheid van Covid en de ontwrichte samenleving. „Het ging er vooral om dat ik de juiste merken in beeld bracht. Niet per ongeluk een Pepsi-reclame op de achtergrond, terwijl het geld van Coca-Cola kwam.”

Naomi Kawase was afgelopen december in Amsterdam, ter gelegenheid van de vertoningen van de VR-film Missing Pictures: Oh Debu in het Eye Filmmuseum, een nooit gerealiseerd droomproject over een onmogelijke liefde tussen twee outsiders. Daar vertelde ze hoe Tokyo 2020 Olympic óók bijna niet gemaakt werd, omdat de Spelen maar uitgesteld bleven worden, en de protesten onder de Japanse bevolking aanzwollen. De financiële belangen waren enorm. Het ging over prestige en gezichtsverlies. Uiteindelijk werd het volgens Kawase een film over een „keerpunt in de Japanse geschiedenis”, die laat zien wat wij niet hebben kunnen zien. „Zo’n pandemie gebeurt waarschijnlijk maar eens in de honderd jaar, dus ik voelde een verantwoordelijkheid om de gevolgen te documenteren”, zei ze.

De female gaze

Tokyo 2020 Olympic is ook nadrukkelijk een sportfilm met een female gaze. Kawase is waarschijnlijk de beroemdste vrouwelijke filmauteur uit Japan, haar films werden bekroond op internationale filmfestivals en draaiden ook in Rotterdam. Films als The Mourning Forest, Sweet Bean en True Mothers kregen in Nederland ook een reguliere bioscooprelease. Al die films hebben maar twee thema’s: de fragiliteit van (vaak oudere) lichamen en ouderschap. Kawase werd begin jaren negentig bekend met een serie autobiografische documentaires waarin ze haar pleegouders portretteerde en op zoek ging naar haar biologische ouders. In Birth/Mother (2006) koppelt ze de naderende dood van haar adoptiemoeder aan de geboorte van haar zoon.

Tussen die films en haar kijk op de Olympische Spelen loopt een directe lijn. Ze vertelt in beelden zonder commentaar een verhaal over lichamen die het uiterste van zichzelf vergen en over hoe vrouwelijke atleten moederschap en sport combineren. Kawase: „Er zijn wereldwijd veel discussies over genderongelijkheid, en Japan loopt daarop achter. Daarom ben ik op zoek gegaan naar vrouwelijke atleten die moeder zijn en nog steeds op topniveau presteren.” Een gouden inval. In de aanloop naar de Spelen had de Canadese basketbalster Kim Gaucher met succes een beroep op het IOC gedaan om haar drie maanden oude dochter mee te mogen nemen naar Tokio om haar borstvoeding te kunnen geven. „In Japan zijn we nog veel traditioneler en restrictiever. Een beeld als de echtgenoot van Gaucher die de verzorgende rol op zich neemt terwijl zijn vrouw aan het trainen is, zul je bij ons niet zoveel zien.”

Er zijn wereldwijd veel discussies over genderongelijkheid, en Japan loopt daarop achter. Daarom ben ik op zoek gegaan naar vrouwelijke atleten die moeder zijn en nog steeds op topniveau presteren

Naomi Kawase maker van ‘ ‘Official Film of the Olympic Games Tokyo 2020’

De Covid-restricties betekenden voor Kawase ook toegang tot situaties die ze anders niet zo snel had gefilmd. Ze liet mensen door lokale crews in hun thuissituaties volgen, zo werd het evenement van de Spelen minder de focus. „Ik denk dat ik zo een groter plaatje laat zien, waar we als Japanse samenleving ook wat van kunnen leren. Een sportersechtgenoot die stelt dat ‘atleten ook mensen’ zijn, dat zie ik een Japanse man nog niet zo snel zeggen.”

Tijdcapsule

Waar Leni Riefenstahl in Olympia de nadruk legt op het lichaam als menselijke machine, ontroeren de films van Kon Ichikawa en Naomi Kawase door hun oog voor de menselijke maat en de persoonlijke kant van sport. Ichikawa laveert elegant tussen spektakel en fysieke intimiteit, tussen zweet en grandeur. Wat Kawase hielp was dat ze als jonge vrouw zelf een fanatieke basketbalspeelster was, waardoor ze inzicht kon geven in de emotionele kant van sport. Fysieke prestatie heeft bij haar ook een mentale ontlading.

De grootste overeenkomst tussen 1964 en 2020/1 is echter dat in beide gevallen de Spelen een grote symbolische betekenis meekregen, ze fungeren als een socio-historische tijdcapsule. Tokyo Olympiad is een film over wederopbouw, over de trauma’s van de Tweede Wereldoorlog en Hiroshima. In 2021 is het land weer herstellende van een nucleair drama, de ramp met de kerncentrale in Fukushima, en zit het middenin een pandemie. De schaduwen van het verleden zijn nog even groot, de toekomst is ongewisser dan destijds. Kawase: „Ik wilde een film maken voor de kinderen die over 100 jaar leven, die terugkijken op de stommiteiten die wij hebben uitgehaald, op het feit dat er nu nog nationale grenzen zijn, en dat daar een heel sportevenement aan wordt opgehangen. Ik wilde de goudenmedaillewinnaars van het leven en de toekomst portretteren.”